Акцияларға инвестицияла саламыз: IPO туралы не білу қажет
2022 жылы акцияларды бастапқы жария орналастыру, яғни «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ компанияларының IPO-ға (Initial Public Offering) шығуы күтілуде,- деп хабарлайды «Opennews.kz» ақпарат агенттігі
IPO (Initial public Offering) - акцияларды биржада орналастыру жолымен акционерлік қоғамның бағалы қағаздарын инвесторлардың шектелмеген тобына бастапқы жария ұсыныс. IPO нәтижесінде компания акциялары биржадан тыс айналатын жеке компанияға қарағанда жария болады, есептілік ашық болады, ал шығарылған бағалы қағаздар инвесторлардың кең ауқымы үшін қолжетімді болады.
«Самұрық-Қазына» АҚ құрамына кіретін мемлекеттік стратегиялық компаниялардың IPO-сы 2021-2025 жылдарға арналған жекешелендіру жоспары шеңберінде жүргізілетін болады. Бұл компаниялардың акциялары институционалдық инвесторлар үшін де, қатардағы қазақстандықтар үшін де қолжетімді болады.
Атап айтқанда, 2022 жылы қор биржаларында «Эйр Астана» АҚ және «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ, 2023 жылы – «KEGOC» АҚ және «QazaqGaz» ҰК АҚ, 2023-2024 жылдары – «Самұрық-Энерго» АҚ акцияларын орналастыру жоспарлануда.
IPO-дан ақша табудың мәні неде?
Мемлекет қатысатын компаниялардың IPO-сын өткізу барлық тараптар үшін тиімді.
Осылайша, қор нарығына жария түрде шығатын компанияның өзі үшін IPO бизнесті дамыту және жаңа жобаларды іске асыру мақсатында қосымша капитал тартуға мүмкіндік береді. Мемлекет үшін бұл ел экономикасының дамуына «халықтың» ақшасын тартудың тәсілі. Жалпы алғанда, IPO отандық қор нарығының дамуына оң әсер етеді, Қазақстан халқының инвестициялық мәдениеті мен қаржылық сауаттылығын арттыруға мүмкіндік береді.
Әдетте, IPO-ға нақты бизнес-модельдері, корпоративтік басқарудың жоғары деңгейі бар тұрақты және перспективалы компаниялар шығарылады, олардың қаржылық есептілігі халықаралық стандарттарға сәйкес келеді және тұтастай алғанда олар бөлшек инвесторлардың кең тобына жарамды.
Инвестор үшін пайда – мүмкіндігінше ұлттық компанияда белгілі бір үлесті, яғни біраз уақыттан кейін дивидендтер мен құн өсімі (сату бағасы мен сатып алу бағасы арасындағы оң айырма) түрінде кіріс бере алатын акцияларды сатып алу. Бұл ретте инвестициялардың негізгі қағидаларын есте сақтау қажет: күтілетін кірістілік неғұрлым жоғары болса, тәуекел соғұрлым жоғары болады. IPO-ға инвестициялар жоғары кірістілікті болып саналатындықтан, олар жоғары тәуекелмен бірге жүреді.
IPO-ға қатысу үшін акциялар орналастырылған биржаның мүшесі болып табылатын лицензияланған брокерді таңдау қажет. Брокер шот ашады және ақша қаражатымен толықтыру үшін инвесторға оның деректемелерін ұсынады. Шотта ақша болған кезде инвестор өзінің брокеріне IPO акцияларын сатып алуға өтінім береді.
Анықтамалар үшін:
Қазақстандық ұлттық компанияның алғашқы IPO-сы 2006 жылы өткізілді. KASE және Лондон қор биржасында «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру» АҚ бағалы қағаздарының 40%-ы орналастырылды. Жай акцияның бағасы орналастыру кезінде 11163,39 теңгені, жаһандық депозитарлық қолхатты – 14,64 АҚШ долларын құрады. Бір жылдан кейін акциялардың бағасы 18 990 теңгені құрады. Бұдан басқа, компания жыл сайын дивидендтерді төлеп отырды, олардың мөлшері жыл сайын ұлғайып отырды және 2013 жылдың қорытындысы бойынша 1976 теңгені құрады.
Акцияларды бастапқы жария орналастыру процесі қалай жүреді?
Алдын ала кезеңде компания өзінің бизнесі мен активтерін, яғни олардың құнын, есептіліктің ашықтық дәрежесін және басқаларын бағалауы керек. Акционер өз акцияларын жария саудаға шығару жөнінде оң шешім қабылдағаннан кейін, компания андеррайтермен шартқа қол қояды. Андеррайтер ретінде Қазақстанда брокерлік ұйымдар жиі әрекет етеді. Олар эмитенттің акцияларын биржаға орналастыруды қамтамасыз етеді, сондай-ақ осы бағалы қағаздарды IPO-ға дейін оларды одан әрі қайта сатудан сатып ала алады.
Әрі қарай дайындық кезеңі – бұл компанияны IPO-ға шығару, онымен андеррайтерлер айналысады. Олар әлеуетті инвесторлар үшін Road Show, яғни «жол шоуын» ұйымдастырады, онда компанияның көрсеткіштері және акцияларды орналастыру бойынша басқа да деректер көрсетіледі. Андеррайтерлер эмитенттің, яғни бағалы қағаздар шығарушы компанияның акцияларын сатып алуға алдын ала өтінімдер жинай бастайды.
Соңғы кезеңде листинг жүреді, яғни бағалы қағаздардың өзін биржаларға орналастыру. Естеріңізге сала кетейік, Қазақстанда екі жергілікті алаң жұмыс істейді: Қазақстан қор биржасы (KASE) және Astana International Exchange (AIX). Ұлттық компаниялардың акцияларын тек осы биржаларда ғана емес, халықаралық биржаларда да орналастыру жоспарлануда. 2022 жылдан бастап жоспарланған айырмашылықтардың бірі - бұрын болған «Халықтық IPO» бағдарламасынан IPO өткізу.
«Халықтық IPO» туралы не білеміз?
«Халықтық IPO» бағдарламасы 2011 жылы қабылданды. Оның мәні Қазақстанның жетекші ұлттық компанияларының акцияларын жеке тұлғалар арасында сату және осылайша қор нарығын дамыту, ірі инвесторларды тарту және ұлттық байлықты ел азаматтары арасында бөлу сияқты міндеттерді шешу болды.
Осы бағдарлама шеңберінде 10 мемлекеттік компанияның отандық биржаға шығуы жоспарланған болатын, алайда жария түрде тек екі компанияның: 2012 жылы «ҚазТрансОйл» АҚ-ның және 2014 жылы «KEGOC» АҚ-тың бағалы қағаздары орналастырылды. Олардың IPO-ға шығуы сәтті болды. Құбыр операторының бір акциясының бастапқы құны 725 теңгені құрады, орналастыру күні ол 13%-ға 820 теңгеге дейін қымбаттады. Әр жылдары олардың бағасы төмендеді немесе көтерілді (мысалы, 2018 жылдың мамыр айында бір акцияның құны 1600 теңгеге жетті).
Өз кезегінде, «KEGOC» АҚ акциясының құны орналастыру кезінде 505 теңгені құрады, ал 2021 жылы оның биржадағы бағасы 1925 теңгеге жетті.
«Халықтық IPO» бағдарламасына қатысудың арқасында жеке инвесторлар өз жинақтарын инвестициялауға және құнының өсімінен ғана емес, дивидендтер түрінде де кіріс алуға мүмкіндік алды.
IPO-ны өткізу күнінен бастап бүкіл кезең ішінде «ҚазТрансОйл» АҚ бір акция үшін орналастыру бағасы 725 теңге болғанда бір акция үшін 1106,71 теңге, «KEGOC» АҚ бір акция үшін орналастыру бағасы 505 теңге болғанда бір акция үшін 681,43 теңге мөлшерінде дивидендтер төлеуді жүзеге асырды. Осылайша, бұл компаниялар тек дивидендтермен ғана өз акционерлеріне акциялардың бастапқы құнының 100%-дан астамын қайтарып берді.
Алаяқтар және IPO
Қазіргі уақытта Қазақстанда IPO өткізілмейтінін және IPO «таймингі», яғни өткізу мерзімі бойынша да нақты ақпарат жоқ екенін білу қажет. Сол арада, қаскүнемдер осы бағдарламаны пайдаланып, Желіде, әлеуметтік желілерде фишингтік парақтарды жасап, ақпаратты танымал мессенджерлер арқылы таратуда. Олар Мемлекет басшысының «Халықтық IPO» өткізуді тапсыру туралы дәйексөзін пайдаланып, азаматтарды қазақстандық компаниялардың акцияларына «тиімді» салымдар салуға шақыруда. Бұл ретте алаяқтар күн сайын 65 мың теңгеден табыс табуға уәде береді.
Алаяқтықты болдырмау үшін, біріншіден, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығында, яғни қор биржасында, екіншіден, бағалы қағаздар нарығының лицензияланған кәсіби қатысушылары арқылы инвестициялау қажет.
Жалған жарнамаға сенбей, тек ресми дереккөздерге сенген жөн. Брокер туралы ақпаратты және оның лицензиясының бар-жоғын брокерлердің, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің ресми сайттарында (https://www.gov.kz/memleket/entities/ardfm/financial-organizations/48?lang=ru ) және KASE-те (https://kase.kz/ru/membership/ ) қайта тексеріңіз.
«Самұрық-Қазына» қоры компанияларының IPO-ға шығуы туралы ақпарат www.fingramota.kz оқыту сайтының парақшасында, сондай-ақ әлеуметтік желілерде жарияланатын болады. @Fingramota.kz-тің Facebook, Instagram, Telegram-дағы парақшаларына жазылыңыз, сондай-ақ Қазақстанның қаржы әлемінің маңызды жаңалықтарынан хабардар болу үшін күн сайын жаңартылатын жаңалықтар легі бар «Fingramota Online» қосымшасын жүктеңіз!
Қор биржасындағы сауда-саттыққа қатысу арқылы инвесторлар ретінде әрекет етіп жүрген қазақстандықтар күн санап артып келеді. Брокерден шот аша отырып, көбі өз ақшасы мен бағалы қағаздарын қалай қауіпсіз сақтауға болатындығы жайлы ойланады.
Бағалы қағаздарды есепке алу жүйесі туралы инвестор нені білуі қажет. Бөлінген қосалқы шоттар дегеніміз не және олардың омнибус-шоттардан қандай айырмашылығының бар екенін Fingramota.kz-ке Бағалы қағаздардың орталық депозитарийінің Төрағасы Еділ Медеу айтып береді.
Қазақстанда бағалы қағаздарды есепке алуды кім жүргізеді?
Қазақстандағы бағалы қағаздарды орталықтандырылған есепке алу және сақтаумен «Бағалы қағаздардың орталық депозитарийі» АҚ (Орталық депозитарий) айналысады. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР Заңына сәйкес, ол қаржы реттеушісінің лицензиясынсыз депозитарлық және тіркеу қызметін жүзеге асырады.
Бағалы қағаздар нарығындағы Орталық депозитарийдің рөлін түсіну үшін банктік жүйемен ұқсастығын тексеріп көруге болады. Қазақстанда ол екі деңгейлі: бірінші деңгейдегі банк, яғни банктердің банкі – Қазақстанның Ұлттық Банкі және екінші деңгейдегі коммерциялық банктер бар. Бағалы қағаздар нарығында да солай: бағалы қағаздарды бастапқы есепке алуды жүргізетін бағалы қағаздардың жоғары деңгейдегі номиналды ұстаушысы – Орталық депозитарий және бағалы қағаздарды қайталама есепке алуды жүргізетін және тікелей инвесторлармен жұмыс істейтін бағалы қағаздардың төменде тұратын номиналды ұстаушылары бар. Соңғылары - бұл номиналды ұстаушы ретінде қызмет жүргізетін брокерлер және кастодиандық қызметті жүзеге асыратын, яғни клиенттердің бағалы қағаздарын есепке алу мен сақтау құқығына ие банктер.
Эмиссиялық бағалы қағаздардың, мысалы, қолма-қол ақшадан ерекшелігі оларды ұстап көруге не қалтаға немесе сейфке салып қоюға болмайтынын түсіну қажет. Олар материалдан жасалмаған, яғни бағалы қағаздарды номиналды ұстау құқығына ие болатын Орталық депозитарий, кастодиан-банктер немесе брокерлік компаниялардың есепке алу жүйелерінде жазбалар – цифрлық кодтар түрінде ұсынылған.
Инвестор жеке шоттан үзінді-көшірмені қалай ала алады?
Ол үшін инвестор онда активтің түрі, атап айтқанда мұның қандай бағалы қағаз екені, оның бірегей нөмірі мен үзінді-көшірме берілетін күндегі жағдай бойынша саны көрсетілетін жеке шоттан үзінді-көшірме алу үшін өзіне қызмет көрсететін делдалға, яғни брокерге немесе кастодиан-банкке жүгінуі керек.
Депозитарлық қызметтің шеңберінде Орталық депозитарий бөлшек инвесторларға тікелей қызмет көрсетпейді. Оның негізгі клиенттері брокерлік ұйымдар мен кастодиан-банктер болып табылады. Солай бола тұра, инвестор белгілі бір себептер бойынша өзінің шотынан үзінді-көшірмені делдалдарсыз, өзі алғысы келетін жағдайда, ол сұрату беру арқылы Орталық депозитарийге тікелей жүгінуге құқылы болады. Ол үшін оған депозитариймен іскерлік қарым-қатынастар орнату, яғни KYC («Know Your Customer» – «Өз клиентіңді біл») адамның жеке басын верификаттау немесе растау рәсімінен өту керек.
Инвесторды қорғау қалай қамтамасыз етіледі?
Инвесторлардың бағалы қағаздарға меншік құқығын есепке алудың дұрыстығы және сақтау бағалы қағаздарды есепке алуға арналған шоттарды бөлу есебінен қамтамасыз етіледі.
Түсінікті болу үшін біз тағы да банктермен ұқсастықта қарастырамыз. Сіз банктік шотқа немесе депозитке қаражат салған кезде, банк оны өз ақшасы ретінде және клиент алдындағы кредиторлық берешек ретінде көрсетеді. Клиенттердің барлық ақшасы банктің бухгалтерлік балансына түседі.
Бұл жүйе брокерлерде қалай жұмыс істейді? Клиент брокер арқылы бағалы қағаздарды сатып алғанда, брокер бұл активтерді өз балансында көрсетуге құқылы емес. Брокер оларды меншікті активтер мен клиенттің активтеріне бөлуі керек. Сонымен қатар, клиенттің бұйрығынсыз брокердің клиенттік активтерді пайдалануға құқығы жоқ. Клиенттің активтерін: оның ақшасы мен бағалы қағаздарын қорғау шоттарды бөлу есебінен қамтамасыз етіледі.
2021 жылдың шілдесіне дейін Қазақстандағы брокерлер номиналды ұстау есебінде шоттарды бөлуге тиіс болумен қатар, депозитарийде әрбір клиентке жеке шот – өзінің жеке шоты шеңберінде қосалқы шот ашты. Іс жүзінде бұл Орталық депозитарий клиенттің барлық бағалы қағаздарын көреді және жүгінген жағдайда оның активтеріне меншік құқығын растай алады дегенді білдіреді. Клиент пен брокер үшін бөлек шоттар бағалы қағаздарды есепке алудың дұрыстығына байланысты тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді.
2022 жылғы ақпанда Орталық депозитарийдің есепке алу жүйесінде тіркелген қосалқы шоттардың саны қаңтармен салыстырғанда үштен біріне өсті. Наурыз айының басында 293 мыңнан астам қосалқы шот ашылды, оның 99%-ы – жеке тұлғалардың атына.
2021 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстан Республикасының заңнамасындағы өзгерістердің нәтижесінде «омнибус-шоттар» сияқты шоттар пайда болды. Басқаша айтқанда, олар номиналды ұстауға арналған шоттар деп аталады. Орталық депозитарий брокердің бір жеке шоты және бір жалпы номиналды ұстау шоты бар екенін көреді, ал бұл клиенттік шоттың ішінде не бар: активтер кімге тиесілі, қандай мөлшерде екенін және т.б. ол көрмейді.
Бейнелеп айтқанда, омнибус-шот брокердің немесе кастодиан-банктің клиенттеріне тиесілі бағалы қағаздардың ортақ «қоры» түрінде ұсынылған. Омнибус-шоттарды енгізу брокерлер мен Орталық депозитарийдің бағалы қағаздарды есепке алу шығыстарын едәуір қысқартады, брокерлік қызмет көрсетудің тиімділігін арттырады және операциялық және клиенттік шығыстарды төмендетеді, бұл нәтижесінде қор нарығындағы жеке инвесторлар санының өсуіне ықпал етуге тиіс.
Осылайша, отандық инвесторларда таңдау пайда болды – бағалы қағаздардың есебін Орталық депозитарий деңгейінде бөлуге, яғни клиенттің жеке қосалқы шотын жүргізуге не өзінің бағалы қағаздарын Орталық депозитарийдегі брокердің омнибус-шотында сақтауға мүмкіндік беретін брокерден шот ашу. Бірақ бұл жағдайда да, басқа жағдайда да брокер өзінің есеп жүйесінде өз клиенттеріне тиесілі бағалы қағаздарды бөлуге міндетті болады.
Айта кету керек, Қазақстанда омнибус-шоттарды енгізу халықаралық тәжірибеге сәйкес келеді. Шетелде 90% жағдайда барлық брокерлер клиенттік бағалы қағаздардың есебін омнибус-шоттарда жүргізеді. Бұл әр клиент үшін активтерді жеке қосалқы шотта бөлуден әлдеқайда арзан.
Өз кезегінде, шетелдік орталық депозитарийлер брокерлердің клиенттерін ешқашан көрмейді. Олар брокерлердің шоттарындағы бағалы қағаздардың жалпы санын көреді, ал бұл бағалы қағаздардың қай клиентке тиесілі екенін көре алмайды. Бұл ретте жеткілікті қаражаты бар жекелеген клиенттер шетелдік депозитарийден депозитарий олардың шотын жеке жүргізуі үшін шотты бөлуді сұратуы мүмкін, бірақ бұл үшін қомақты активтер болуы қажет және ол үшін комиссия да жоғары болады.
Инвестордың жеке шотынан бағалы қағаздар «жоғалып кетуі» мүмкін бе?
Бағалы қағаздар нарығы бойынша қолданыстағы заңнама инвесторлардың құқықтарын сенімді қорғайды. Брокерлер көбінесе клиенттердің активтерін олардың бұйрығынсыз пайдалануға құқылы емес. Бұрын өз клиенттерінің бағалы қағаздарын оларды хабардар етпей пайдаланған нарықтың барлық жосықсыз қатысушылары ұзақ уақытқа лицензиясынан айырылды.
Брокермен жасалған шартта қандай шот ашылады: омнибус-шот немесе қосалқы шот?
Иә, бұл міндетті. Сондықтан инвестор оның бағалы қағаздары бұдан әрі омнибус-шотта ескерілетініне немесе олардың бөлінетініне, яғни оның Орталық депозитарийдегі қосалқы шотында жеке ескерілетініне ерекше назар аударуға тиіс.
Бөлінген шотты жеке инвесторға пайдалану кезінде оның брокерлік шотындағы бағалы қағаздардың болуын қайта тексеру, мысалы: Орталық депозитарийге тікелей жүгінген.
Шетелдік брокер арқылы жұмыс істейтін инвесторларға қиынырақ болады. Олардың бағалы қағаздарға меншік құқығын растайтын жалғыз құжаты осы брокердің үзінді көшірмесі болып табылады.
Қазақстандық инвесторлар үзінді көшірме алу үшін шетелдік орталық депозитарийге жүгіне алмайды, өйткені, бұрын айтылғандай, шетелдік депозитарийлер брокерлердің клиенттері кім екенін көре алмайды. Сондықтан шетелдік брокерде лицензияның болуын тексеру өте маңызды. Осы брокер тіркелген елде қаржы реттеушісінің бағалы қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыруға лицензиясының болуын дәл тексеру қажет. Заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеу туралы куәлік немесе LEI кодының болуы сияқты басқа құжаттар брокерлік қызметпен айналысу құқығын растай алмайды. Бұл жосықсыз инвестициялық делдалдың немесе қаржы пирамидасының құрбаны болмауға көмектеседі.
Instagram әлеуметтік желісіндегі @ Fingramota.kz аккаунтында 2022 жылғы 24 ақпанда Е. Медеудің қатысуымен «Бағалы қағаздарды есепке алу: Бағалы қағаздар бойынша меншік құқығын кім және қалай растайды» тақырыбында тікелей эфир өткенін есіңізге саламыз. Сіз эфир тақырыбы бойынша сұрақтарды пост астында немесе «Fingramota Online» мобильді қосымшасы арқылы қоя аласыз.
