Ұлттық құрылтай: жаңа бастамалар мен идеялар алаңы

Биыл Ұлттық құрылтайдың үшінші жиыны еліміздің батыс бөлігінде Атырау қаласында өтті, - деп хабарлайды "Opennews.kz" ақпарат агенттігі.

Бұл консультативтік-кеңесші органның басты мақсаты – азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы көпір қызметін жүзеге асыру. Сонымен бірге қоғамды ілгерілету бойынша практикалық маңызы бар ұсынымдар әзірлеу.

Осыған байланысты 2022 жылдан бастап атқарылған жұмысқа назар аудару маңызды. Мәселен, құрылтай отырыстары барысында қазіргі кездегі жасөспірімдер мен жастардың арасындағы мәселелерге көңіл бөлінді және бірқатар ұсыныстар берілді. Ұлттық құрылтай мүшелерінің ұсыныстары негізінде Нашақорлыққа және есірткі бизнесіне қарсы күрестің 2023-2025 жылдарға арналған кешенді жоспары бекітілді. Сонымен қатар оқушылар мен жастар арасында электронды темекіні/вейпті  тұтынудың алдын алу жөніндегі 2023-2025 жылдарға арналған жол картасы қабылданды. Қазіргі кезде Парламентте вейпті әкелуге, өндіруге, сатуға және таратуға толық тыйым салу туралы заң қарастырылуда. Тағы бір бастама ретінде 2023-2024 оқу жылына арналған балалардың лудоманияға  және компьютерлік ойындарға тәуелділігінің алдын алу бойынша әзірленген жол картасын айтуға болады. Бұл жерде біз бір ауқымды бағыт бойынша атқарылған жұмыстарға тоқталып өттік. Басқа да бағыттар бойынша нәтижелі бастамаларды байқауға болады.

Өскелең ұрпақтың елдің болашағы екенін ескеретін болсақ, олардың интеллектуалды потенциалын арттыруға байланысты көтерілген тәулік бойы жұмыс істейтін кітапханалар салу идеясын, Ұлттық кітап күнін атап өту бастамасын да ерекше атап өтуге болады.

Сонымен, Ұлттық құрылтай жан-жақты идеялар мен бастамаларды біріктіретін ауқымды алаң деп қорытындылауға болады.

«Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі өз жұмысын аяқтағанымен оның негізгі мүшелері Ұлттық құрылтай құрамына кірді. Мемлекет басшысы жаңа құрылым жайында алғаш рет наурыздағы Жолдауында мәлімдеген болатын. Ұлттық құрылтай не үшін құрылды? Ол қоғамның бірігуін нығайту және кеңейтуге идеялар мен қадамдар іздеу әрі әзірлеу үшін диалог платформасына айналуды мақсат тұтады», деп жазды Ерлан Қарин өзінің Telegram арнасында.

Мемлекеттік кеңесші Ұлттық құрылтайдың Ұлттық қоғамдық кеңестен қандай айырмашылығы барын айта кетті.

«Егер Ұлттық қоғамдық сенім кеңесіндегі пікірталас тақырыбы ағымдағы әлеуметтік-экономикалық проблемалар, саяси реформалар мәселесі болса, ал Ұлттық құрылтайда талқылау тақырыбы жалпыұлттық құндылықтар негізінде қоғам бірігуінің одан ары дами түсуіне қатысты ұзақмерзімді сипаттағы мәселелер болады», деп жазды Ерлан Қарин.

Ол Ұлттық құрылтай құрамына енген  бірқатар танымал тұлғаларды атады.

«Бүгін Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық құрылтай құру туралы Жарлыққа қол қойып, онда оның ережесі мен құрамы бекітілді. Жаңа қоғамдық институттың мүшелері қатарында мынадай танымал тұлғалар бар: танымал композитор, жазушы, Қазақстанның Еңбек ері Ілия Жақанов; Қазақстанның халық жазушысы, ақын, қоғам қайраткері Мұхтар Шаханов; қазақтың тұңғыш ғарышкері, Кеңес одағының батыры, Халық қаһарманы Тоқтар Әубәкіров; танымал журналист әрі қоғам қайраткері Сейдахмет Құттықадам; көрнекті ғалым-математик, академик Асқар Жұмаділдаев; ірі экономист және қоғам қайраткері Жақсыбек Күлекеев; танымал мемлекет қайраткер, саясаткер Әлихан Бәйменов; журналист, медиа-менеджер, қоғам қайраткері Ермұрат Бәпи; мемлекет және қоғам қайраткері, Парламенттің бірнеше шақырылымының депутаты Нұртай Сабильянов; әлем чемпионы, Сеул олимпиадасының күміс жүлдегері, қоғам қайраткері Дәулет Тұрлыханов; ғалым-биотехнолог, «QazVac» вакцинасын әзірлеуші Күнсұлу Закария; қоғам қайраткері, дінтанушы Қайрат Жолдыбай; танымал тілші-ғалым Анар Фазылжанова; эколог, азаматтық белсенді Азамат Әміртаев. Сонымен қатар Қазақстанға танымал өзге де тұлғалар кірді. Ұлттық құрылтайдың құрамында жалпы 117 қатысушы бар», деп жазылған хабарламада.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық құрылтайдың алғашқы отырысында Жаңа Қазақстан күрделі әрі ұзақ үдеріс арқылы құрылатыны­на назар аударған еді. Сондай-ақ мұн­дай іргелі іс-шараның маңызына да тоқталды. «Құрылтай шақыру – ертеден келе жатқан ата дәстүріміз екенін жақсы білесіздер. Бабаларымыз маңызды мәселелерді осындай алқалы жиында талқылаған. Халық өзара ақылдаса отырып, бір тоқтамға келген. Мұндай шешімдер бүкіл елді біріктірген», деді Қ.Тоқаев.

Төл тарихымызға үңілсек, ұлт тағдырын шешкен құрылтай көп екеніне куә боламыз. Әсіресе өте маңызды кезеңде түгел Алаш жиналып, келелі мәселені кеңесіп отырған. Мәселен, Талас құрылтайынан кейін Алтын Орда дербес мемлекет болды. Қарақұм және Ордабасы құрылтайлары жұртымызды ел қорғауға ұйыстырды. Орынбордағы бірінші қазақ құрыл­тайында Алаш партиясы құрылды. Екінші құрылтайдады Алаш автоно­мия­сы жарияланды. Егемендік алған­нан кейін өткен Дүниежүзі қазақ­тарының алғашқы құрылтайын­да сырттағы қандастарымызды  атамекенге шақырдық. Осылайша, нәубет жылдары үдере көшкен ел тәуелсіз Қазақ­станға оралды. Ендеше Қазақ құрыл­тай­лары­ның бәрі ел дамуы­на елеулі өзгеріс әкелді десек қате­леспейміз. Қаңтар оқиғасынан кейін құрылып, алғашқы жиынын Ұлытаудың етегінде өткізген Ұлттық құрылтай да соның қатарында болатыны анық.

Жалпы, Ұлттық құрылтай құрамын­да 117 адам бар. Оған барлық облыстың, сан түрлі саланың, әр буынның өкілдері енді. Сондай-ақ Парламент депутаттары, саяси партиялар мен Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелері де шақырылды. Үкіметтік емес және кәсіби ұйымдардың өкілдері де шет қалған жоқ. Құрылтай құрамына өңірлік қоғамдық кеңестердің мүше­лері де қосылды. Осылайша, сан түрлі қоғамдық пікір иесін түгел қамтитын өкілді құрылым қалыптасты.

Алғашқы құрылтайда бірқатар маңызды мәселе көтерілгенін айта кеткен жөн. Біріншіден, Президент Қ.Тоқаев Республика күніне ұлттық мереке мәртебесін қайтаруды ұсын­ды. Саяси реформаны мерекелер күн­тіз­бе­сімен ұштастыру бекер емес. Мемлекет басшысы атап өткендей, бұл қадам қоғамды жаңғыртады және ел бірлігін нығайта түседі.

«Елдің тарихи жадын жаңғырту үшін үйлесімді саясаттың болуы ерекше маңызды. Осы орайда, біз ел дамуының жаңа басымдықтарын белгілеп алуымыз керек. Ұлттық мерекелер мен атаулы күндер тізбесіне бірқатар өзгеріс енгізген жөн. Мен Республика күніне ұлттық мереке мәртебесін қайтаруды ұсынамын. Сондықтан қазанның жиырма бесі күні жыл сайын Егемендік күнін еліміздің басты мерекесі ретінде атап өтуіміз керек. 1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның Егемендігі туралы декларация қабылданды. Бұл еліміздің тәуелсіздік жолындағы тұңғыш қадамы болатын», деді Қ.Тоқаев.

Көп уақыт өтпей «Қазақстан Республи­касының кейбір заңнамалық актілеріне кинематография және мәдениет мәсе­ле­лері бойынша өзгеріс­тер мен толық­тырулар енгізу туралы» заң жобасы Парламенттің екі Па­латасында да қа­былданып, Прези­денттің қолы қойылды. Осылайша, ұлық мереке қайта оралды.

Сонымен қатар Ұлттық құрыл­тайдың алғашқы отырысында Референ­дум арқылы Ата заңымызға өзгерістер енгізілгенін атап өткен Мемлекет басшысы соған сай Конституциялық заңдар қабылдаудың маңызына назар аударған-ды. «Жаңарған Конституция толыққанды қолданысқа енуі үшін әлі көп жұмыс істеуіміз керек. Біз 20-дан астам жаңа заң жобасын әзірлеп, қабылдауымыз қажет. Сайлау туралы, саяси партиялар туралы және басқа да бірқатар заңды өзгертеміз. Бұл елді табысты жаңғырту тұрғысынан өте маңызды. Заңдарды қабылдау үшін бірнеше ай, тіпті, жарты жыл уақыт қажет болуы мүмкін. Бірақ реформаны созып, арқаны кеңге салуға болмайды», деген еді Қ.Тоқаев.

Осы істің жалғасы іспетті бірқатар өзекті заң қабылданды. Атап айтқанда, Конституциялық сот, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, Прокуратура туралы заңға Мемлекет басшысы жария түрде қол қойды. Бұдан бөлек, Прези­дент­тің өкілеттігін қысқарту, Парла­мент палаталарын қалыптастыру тәрті­бін және оның бірқатар функциясын қайта қарау, Парламенттегі заң шыға­ру процесінің жаңа ережелеріне, ара­лас сайлау жүйесіне көшуге қатыс­ты бір­қатар Конституциялық заң қабыл­дан­ды. Мұның бәрі Әділетті Қазақстан құру­дағы маңызды қадамдар екені сөзсіз.

Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қарин­нің айтуынша, Президент Қ.Тоқаев Ұлттық құрылтай мүшелерімен әрдайым кездесіп, кеңесіп отырады. Қазіргі таңда бұл алаңда қоғамдағы өзекті мәселелер жөнінде талқыланып, оның мәртебесі артып келеді.

«Ұлттық құрылтай – Президент жанындағы негізгі консультативтік-кеңесші орган. Мемлекет басшысы бұл ұйымды құру туралы бастаманы өткен жылғы Жолдауында көтерген болатын. Ұлттық құрылтайдың құрамы­на елімізге белгілі қоғам қайрат­керлері және сарапшылармен қатар, өңірлердегі азаматтық қоғамның белсенді өкілдері мүше болып кірді. Қазіргі уақытта Ұлттық құрылтай Мемлекет басшысының қоғам белсен­ділерімен және сарапшылармен арадағы тікелей диалогын орнатып, оны дамытып отыр», дейді Е.Қарин.

«Конституциялық сот туралы» заң 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Соған сәйкес, әрбір азамат өзінің конституциялық құқығы мен бостандықтарын тікелей осы органда қорғай алады. Конституциялық соттың құзыретіне сайлауды өткізудің дұрыстығын тексеру, Парламент қабылдаған заңдар мен халықаралық шарттардың Конституцияға сәйкес­тігін қарау, сондай-ақ оның нормаларына ресми түсіндірме беру құзыреті енген. Ата заңға енгізілген өзгерістерге сәйкес, аталған құзыретті орган азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына тікелей қатысты нормативтік-құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін қарайды. Сондай-ақ Конституциялық сотқа жүгіну құқығы Бас прокурор мен Адам құқықтары жөніндегі уәкілге берілді.

Келесі маңызды құжат – Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы заң. Омбудсменнің мәртебесі, құзы­реті мен дербестік кепілдігі Консти­туциялық заң деңгейінде алғаш рет бекітіліп отыр. Соған сай, уәкілдің құзыреті кеңейді. Омбудсмен адамның Конституцияда бекітілген құқық­тары мен бостандықтарына қатысты нормативтік-құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігі мәселесі бо­йынша Конституциялық сотқа жүгіне алады. Сондай-ақ басқа мемлекеттердің шақыруы бойынша адам құқықтары мен бостандықтарының сақталуына байқаушы ретінде барады. Уәкілдің арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдарға және қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріне кедергісіз бару құқығы берілді. Әр мемлекет үшін адам басты құндылық екені баршаға белгілі аксиома. Ендеше Адам құқық­тары жөніндегі уәкілге мұндай ерекше мән берілуі оның қоғамдағы да, мемлекеттегі де маңызын арттыра түсетіні анық.

Президент қол қойған тағы бір маңызды құжат – Прокуратура органдарының қызметі жөніндегі заң. Айта кетерлігі, мұндай құжат Консти­туциялық заң деңгейінде алғаш рет бекітіліп отыр. Құжатта прокуратураның мақсаттары мен міндеттері айқындалған. Барлық қызмет бағыты бойынша прокурорлардың құзыреттері тізбеленген. Бұл, ең алдымен, азаматтар үшін маңызды. Осы­лайша, прокурордың заңда бар құқықтары мен міндеттерін толық білу­ге мүмкіндік туады. Сондай-ақ жүйе­лі түрде адам құқықтарын қорғау үшін прокурорлар қандай міндеттер ат­қаруға тиіс екені нақты көрсетілген.

Бұдан бөлек, қабылданған Консти­туциялық заңдарға байланысты бірқатар өзгеріс болды. Елімізде аралас сайлау жүйесіне өту тәртібі айқындалды. Мұның нәтижесіне биыл өткен Парламент сайлауында куә болдық. Мәжіліс пен облыстық мәслихат депутаттарының бір бөлігі, аудандық мәслихат депутаттарының бәрі бір мандатты округ бойынша сай­ланды. Парламенттің төменгі Палатасына алты партия өтті. Соны­мен қатар ондаған депутат бір ман­даттық округтен сайланды. Бұл қадам Мәжілістің жұмысына қан жүгірткенін апта сайын өтетін жалпы отырыс көрсетіп отыр.

Енді заңнамадағы өзгерістерге сәйкес, аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдері де сайланады. Бұл – ауыл әкім­дерін сайлаудың логикалық жалға­сы әрі мемлекеттік басқару жүйесін демо­кратияландыруға ұмтылысы­мыздың нақты айғағы.

Тағы бір айта кетерлік мәселе, Президент өкілеттігін қысқартуға қатыс­ты түзетулер енгізілді. Жаңа нор­маға сәйкес мемлекет тізгінін ұста­ған адам 7 жылға сайланады. Оның үстіне бір реттен артық Прези­дент міндетін атқара алмайды. Қара­шада өткен кезектен тыс президент сайлауын­да осы өзгерістер жүзеге асты.

Сондай-ақ былтыр желтоқсанда «Quryltai» мобильді қосымшасы іске қосылды. Азаматтар бұл платформаға қоғамдағы өзекті мәселелер жөніндегі өз ойлары мен ұсыныстарын жолдай алады. Бұдан бөлек, «Хабар» телеарнасында «Ұлттық құрылтай» атты арнайы бағдарлама көрсетіліп келеді. Оған әр кезде әртүрлі өңір қосыла­д­ы. Бағдарламада Ұлттық құрылтай мүшелері мен сарапшылар елімізді дамытуға ықпал ететін ұсыныстарды талқылайды. Осылайша, Ұлттық құрылтай елдің өтініш-тілектерін жинайтын коммуникацияның әртүрлі форматын пайдалану арқылы ашық әрі тиімді диалог алаңына айналып отыр.

Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қариннің сөзіне сүйенсек, Ұлттық құрыл­­тайда үш құндылық негізге алынады. Біріншісі, идеология­лық тұжы­рымды қамтыған. Яғни мемле­кетіміздің тарихы тым тереңде жатыр. Алтын Ордадан бастау алып, Қазақ хандығы дәуірінде қалыптас­ты. Екіншісі – ұлтты ұйысуға үн­деу. Құрылтайдың бірінші отырысы Ұлытауда өтті. Мұнда барша халықты бірлікке шақырған идеологиялық ой бар.

«Үшінші ой – мемлекет мүддесі бәрінен биік. Республика күнін қайта жаңғыртып, оған ұлттық мереке мәртебесінің берілуі – Тәуелсіздік идея­сы мен мемлекеттік құндылықтарды берік орнықтыра түсуге бағытталған. Осы үш құндылық, атап айтқанда, біздің мемлекетіміздің тарихи тамыры тереңде екенін таныту, ұлтты ұйысуға үндеу, мемлекет мүддесін бәрінен биік қою жаңа қоғамдық шартты қалыптастыру кезінде біздің ең басты бағдарымыз болады», дейді Е.Қарин.

Қорыта айтқанда, Ұлттық құрыл­тай құрылғалы ауқымды жұмыс­ атқарылды. Осы орайда билік пен қоғамның әріптестігі Әділетті Қазақстанды құру ісінде айрықша рөл атқаратынын атап өткен жөн. Демек жаңа қоғамдық мәміленің негізін қалыптастыруға зор үлес қосты деп айтсақ қателеспейміз.

Азаматша желі қолданушысы оны осыған жеткізгенін және ашуына тигенін айтып ақталды. Енді ол қылмыстық кодекстің 174-бабы «Әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, таптық немесе діни араздықты қоздыру» бойынша сотталып, екі жыл жазасын өтейді.

Жалпы, заң жүзінде қаншама тыйым салып, айыппұлды көбейтіп жатса да сана өзгермей, қоғам өзгермейтініне күнделікті өмірдегі осындай мысалдар дәлел болады.

Сонымен қоғамдық этиканы қалыптастыруда не істеуіміз керек? Ақыл айтудан аулақпыз. Алайда бір нәрсені естен шығармасақ игі. Ол – біздің ата-бабамыздың жүрген жолы. Этика сөзі өмірімізге кейінгі кезде жаңа форматта енгенімен, ол біздің ұлттық құндылықтарымызда айрықша көрінеді. Қай кезде де, қай заманда да адалдық, бауырмалдық, жанашырлық, азаматтық, қарапайымдылық, ар-ұят тәрізді қасиеттер жоғары бағаланады емес пе? Әсіресе, қазақ ар-ұжданға қатысты бір ауыз сөзбен түйіндеген. Сөздің төркінін түсінетін жанға бұл нағыз тәрбие құралы, мәдениетті адамға айналудың бағдаршамы десек қателеспейміз.

Айталық,  «Біреудің ала жібін аттама», «Жарлы болсаң да, арлы бол», «Өлімнен ұят күшті», «Қолыңмен істегеніңді мойныңмен көтер» деп ұятты бірінші орынға қояды. Ұят туралы ұлыларымыз да айтып кеткен. Хакім Абай атамыз отыз алтыншы қара сөзінде: «Кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ» деген. Халық жазушысы Әзілхан Нұршайықов: «Мен ұят деген сөзді өте жоғары бағалаймын. Ұят дегенді ұлы күш деп ойлаймын. Адамшылықтың, адалдықтың, уәдешіліктің, тұрақтылықтың, тазалықтың түп қазығы – ұят деп білемін. Ұяты жоқтан үміт күтпеймін. Ұры-қары, қарақшы, қаныпезерлер ұяты жоқтан шығады. Ұят – ең қымбат қасиет, ұяттыда иман бар» деген екен. Олай болса, мәдениетті қоғам әрбір адамнан басталып, ол ұлттық құндылықтар арқылы іс-әрекеттерімізден көрініс табуы тиіс.