Биыл Қызылорда облысынан 80,4 мың тонна ауыл шаруашылығы өнімдері экспортталды
Қызылорда облысында 2022 жылғы 10 айдағы әлеуметтік-экономикалық дамуды сипаттайтын бірқатар макрокөрсеткіште өсім қалыптасты,- деп хабарлайды «Opennews.kz» ақпарат агенттігі.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнім көлемі 0,1%-ға (163,0 млрд теңге), инвестициялар тарту 25%-ға (290,9 млрд теңге), пайдалануға берілген тұрғын үйлер көлемі 5,5%-ға (556,4 мың шаршы метр), құрылыс жұмыстарының көлемі 22,9%-ға (98,6 млрд теңге) және сауда көлемі 2,3%-ға (495 млрд теңге) артты. Нәтижесінде Қызылорда облысы республика өңірлері арасында үздік бестік қатарына кірді (Қостанай, Ақмола, Жамбыл, ШҚО облыстарынан кейін).
Өнеркәсіп өндірісінде көрсеткіш 1,3%-ға төмендеді (854,2 млрд теңге). Бұл негізінен мұнай кен орындарының суалуы, тозуы салдарынан мұнай өндіру көлемінің 7,8%-ға (207 мың тоннаға азайған) төмендеуінен болып отыр.
Экономикалық даму деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер: жалпы өңірлік өнім көлемі 2022 жылдың І жартыжылдығында 1 009,1 млрд теңгеге жетіп, өсім 1,2%-ды құрады. Ал жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім көлемі 1 222 мың теңгені құрады.
Әлеуметтік-экономикалық даму жолында қабылданған шаралар
Өңірлік экономика құрылымын әртараптандыру, шикізаттық емес секторды (өңдеу саласы) дамыту шаралары жалғасып жатыр. Индустрияландыру бағдарламасы аясында облыс орталығында шыны зауыты іске қосылып, өнім өндіріліп жатыр. Биыл 40 мың тонна шыны шығару жоспарда бар. Алдағы міндет – өңір экономикасының өсуіне серпін беретін бұл өндірістің жобалық қуаттылыққа шығуын қамтамасыз ету (жылына 197 мың тонна).
Шыны өндірісіне қажетті компонент – «кальциленген сода» өндіретін зауыт құрылысын салу мәселесін «Самұрық-Қазына Инвест» АҚ қарастырып жатыр.
Өңдеу саласындағы ірі кәсіпорын «Аралтұз» компаниясы жаңа 3 испан цехын қосып, еңбек өнімділігін екі есе арттырды.
Тау-кен және металлургия өнеркәсібінде «Шалқия» қорғасын-мырыш және «Баласауысқандық» ванадий кен орындарын игеру жобалары өңір экономикасының дамуына ықпал етпек.
Жалпы Индустрияландыру аясында өңірде жалпы құны 613,1 млрд теңге болатын 37 жобаны жүзеге асыру көзделіп отыр. Оның биыл құны 4 млрд теңгені құрайтын 5 жобасы іске қосылады. Ауыл шаруашылығы саласында дәстүрлі күріш дақылын өсірумен қатар, ылғалды аз қажет ететін дақылдар егістігін арттыру жұмыстары жүргізілетін болады. Сондай-ақ мал шаруашылығына жем-шөп қорын қалыптастыру үшін мал азықтық дақылдар (жоңышқа, сүрлем, жемдік асқабақ) егістігін ұлғайту жұмыстары жүргізіледі.
Инфрақұрылым, оның ішінде әлеуметтік инфрақұрылым жаңғыртылып жатыр. Тұрғын үй құрылысы белсенді жүргізілуде. Коммуналдық шаруашылығы мәселелері кезең-кезеңмен шешілуде. Бүгінде өңір халқының 98%-ы таза ауыз су пайдалануда. 2023 жылы сумен қамтамасыз етудің 11 жобасын республикалық және облыстық бюджеттен жүзеге асырып, халықты ауыз сумен қамту деңгейін 99%-ға жеткізу жоспарланып отыр. Халықтың 67%-ы табиғи газ тұтынуда, бұл 4 қала, 19 ауылдық елді мекен. Жылдың аяғына дейін тағы 5 ауылдық елді мекен газға қосылады. Келер жылы 7 ауылдық елді мекен көгілдір газға қосылатын болады (халықтың 72%-ы). Үздіксіз жылумен қамтамасыз ету үшін жаңа орталығының құрылысын салу мәселесі қарастырылып, ол «Акса энерджи» түрік компаниясының қаржысы есебінен жүзеге асырылмақ. Құны 215 млрд теңгені құрайтын нысанның құрылысы 3 жыл жүргізіледі.
Әлеуметтік салада апаттық жағдайдағы, үш ауысыммен оқытатын мектептердің проблемалары кезең-кезеңмен шешіліп жатыр. 3-пен 6 жастағы балалар мектепке дейінгі тәрбиемен 100% қамтылған. Оған қоса, облыстағы балабақшалардың 73%-ы мемлекеттік-жекешелік әріптестік негізінде жұмыс жасайды.
Халыққа медициналық қызмет көрсетудің сапасын арттыру бойынша жұмыстар жүріп жатыр. Бүгінде жалпы өлім-жітім көрсеткіші өткен жылмен салыстырғанда 24%-ға, жүрек қан тамыр ауруларынан болатын өлім жітім 17,7%-ға, туберкулезден болатын өлім-жітім көрсеткіші 20%-ға, қатерлі ісіктерден болатын өлім жітім 9,4%-ға төмендеп отыр.
Облыстағы өңдеу өнеркәсібінің дамуы
2022 жылғы 16 қарашада ҚР Премьер-Министрі Әлихан Смайыловтың төрағалығымен өткен Үкімет отырысында Қазақстанның биылғы 10 айындағы әлеуметтік-экономикалық даму қорытындылары қаралды. Аталған кезеңде республикада ЖІӨ өсу қарқыны 2,5%-ды құраған, сондай-ақ Қызылорда облысы өңірлер арасында инвестициялардың өсу қарқыны бойынша бірінші орында тұр, өйткені өңірдегі көрсеткіштің өсуі 25%-ды құрады.
Құрылыс-монтаждау жұмыстарының көлемі бойынша – Қызылорда облысы алдыңғы қатарда. Есепті кезеңде Арал өңіріндегі құрылыс-монтаждау жұмыстарының көлемі 22,9%-ға артқан. Барлық негізгі макро көрсеткіштер бойынша Қызылорда облысы өсім байқалған бестікке кірген. Бұл ретте орнықты даму қарқынын ұстап тұру үшін экономиканы одан әрі әртараптандыру, инвестициялар тарту және тұрақты жұмыс орындарын құру жөніндегі жұмысты күшейту қажет. Қызылордада мұнай қоры азайғанын жоққа шығаруға болмайды. Жаңа тетіктерді іздеп, өндірісті ілгерілетуге ерекше назар аудару қажет. Ауыл шаруашылығында күріштің түсімі азайған. Егісті бастамас бұрын, шаруаларға күріш дақылдарының нақты көлемін анықтау тапсырылды. Биыл егін егіп, жер өңдеп, қажетті өнім алғысы келетін шаруа отбасыларына мүмкіндік берілді. Күрішпен қатар, диқандар басқа дақылдарды, соның ішінде қауын егіп, әртараптандыру саласы кеңейтілді. Өндірісті дамыту, шағын және орта кәсіпкерлікті жандандыру және мұнай мен күрішке сүйенбей мал шаруашылығының әлеуетін арттыру бойынша жұмыс істеу қажет.
Мұнай газ саласындағы жағдайды реттеу және жаңа мұнай кен орындарын анықтау мақсатында 2021 жылдан бері «Шу Сарысу», «Арал» шөгінді бассейндерінде геологиялық зерттеу жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Биыл Шу-Сарысу шөгінді бассейнінде геологиялық-геофизикалық зерттеу жұмыстары аяқталады. Жұмыстардың келесі кезеңін – «мұнай-газ өндіру әлеуетін бағалауды» барлау жүргізетін компаниялар атқаратын болады.
Сонымен қатар мұнай-газ секторындағы жағдайды реттеудің бірнеше шаралары орталық мемлекеттік органдарға ұсынылып, пысықталып жатыр. Атап айтқанда:
- мұнай өндірудің жаңа әдісін енгізу аясында «ҚазМұнайГаз» АҚ-мен 5 мың метрден астам тереңдікте көмірсутек шикізатына геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу,
- мұнай кен орындарындағы мұнай өндіру көлемін арттырудың құралы ретінде пайдаланып келген газды өңдеу жұмыстарын жүргізу.
2022 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша Қызылорда облысының аумағында өңдеу өнеркәсібімен айналысатын 328 кәсіпорын жұмыс істеп, 3 289 адамды жұмыспен қамтып отыр.
Биылғы жылдың 10 ай қорытындысымен өңдеу өнеркәсібі саласында 193,8 млрд теңгенің өнімі өндіріліп, өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 8,3%-ға артты (2021 ж. 10 айы – 141,7 млрд теңге).
Атап айтқанда, өңдеу өнеркәсібінің келесі салаларында өсім байқалған:
- металлургия өнеркәсібі 12,2%-ға;
- резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіру 25,8%-ға;
- жеңіл өнеркәсіп 53%-ға;
- құрылыс материалдарының өндірісі 3,2%-ға;
- тамақ өнімдерін өндіру 10,4%-ға;
- химия өнеркәсібі 2,3%-ға.
Соңғы 3 жылда өнеркәсіптік өндіріс құрылымындағы өңдеу өнеркәсібі үлесінің артуы байқалады, өсім 6,8%-ды құрады (2019 ж. – 17%; 2020 ж. – 23,2%; 2021 ж. – 23,8%).
Сондай-ақ осы жылдың қазан айынан бастап алғашқы шыны өнімі шығарыла бастады (610 млн теңгеге 4 558 тонна шыны). Бүгінде өнім Астана, Алматы, Шымкент қалаларына жіберілуде. Жыл соңына дейін шыны зауыты 40 мың тонна өнім өндіруді жоспарлап отыр.
Қызылорда облысында 2022 жылдың соңына дейін бес өндіріс ашу жоспарланып отыр.
Өңірде агроөнеркәсіп кешенінде төрт нысан және құрылыс индустриясында бір нысан пайда болады. Бес өндіріске салынған инвестициялардың жалпы көлемі 9 млрд теңгені құрайды. Ақпаратқа сәйкес, өңірде осы жылдың соңына дейін сою пунктін жаңғырту жөніндегі жобаны іске асыруды аяқтау жоспарланып отыр.
Бұл жобаның құны 2 млрд теңгені құрайды, қуаты – жылына 5 мың тонна өнім.
Сондай-ақ биыл екі аяқталмаған құрылыс іске қосылады. Атап айтқанда, 5,2 млрд теңгеге құс фабрикасының ашылуы күтілуде. Кәсіпорында жылына 3,5 мың тонна құс етін шығару жолға қойылады. Мұнда 120 адамды жұмыспен қамту жоспарланып отыр. Келесі инвестордың құс фабрикасы 2 млрд теңге тұрады. Бұл нысанның қуаты жылына 1,5 мың тонна өнімді құрайды. 60 адам жұмыспен қамтамасыз етіледі.
Өңірде 600 млн теңге тұратын балық өңдеу өндірісі іске қосылады. Қуаты – жылына 324 тонна, жұмыс орындары – 40.
Облыста 2022 жылдың соңына дейін ішкі және сыртқы есіктер өндірісін жолға қою керек. Жоба құны 100 млн теңгені құрайды. Жоба екі кезеңде жүзеге асырылып жатыр. Бірінші кезең аясында металл сыртқы есіктер, екінші кезеңде ішкі есіктер шығарылады.
Жүзеге асырылып жатқан индустриялық жобалар
Қызылорда жылу электр станциясының 50-60 жыл бойы үздіксіз жұмыс істеуі жылу желілерінің қатты тозуына алып келді. Бұл ысыраптардың артуына және сектор жұмысының тиімділігінің төмендеуіне әсер етті. Нәтижесінде елімізде қуаты 240 мегаватт болатын заманауи жылу энергетикалық орталығын салу туралы шешім қабылданды. Үкімет 2022-2025 жылдар аралығында оңтүстік өңірлерді үздіксіз электр энергиясымен қамтамасыз ету үшін қуаты кемінде 1 мың мегаватт болатын бу-газ қондырғыларын салу жөніндегі жобаларды іске асыруды тапсырды.
Бұл жоба 2025 жылы пайдалануға беріледі және тек Қызылорда облысына ғана емес, жалпы Қазақстанға да тиімді. Болашақта бұл нысан энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді. Жобаның құны 215 миллиард теңге болатын жаңа нысан энергия тапшылығын айтарлықтай төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл елімізде тәуелсіздік жылдарында бюджеттен тыс көздерден, яғни шетелдік инвесторлар есебінен жүзеге асырылатын ең ауқымды және бұрын-соңды болмаған жоба.
Бұдан басқа, биыл облыс бойынша 23 әлеуметтік нысанның жылыту қазандықтары қайта жаңартылатын болады. Бұл жұмыстарға республикалық және облыстық бюджеттерден 676 миллион теңге бөлінді.
Индустрияландыруды дамыту кезеңдерінде 2010-2021 жылдары жалпы құны 197 млрд теңгені құрайтын 35 жоба іске қосылды.
2022 жылдың 10 айында іске қосылған жобалар аясында 48,8 млрд теңгенің өнімі өндіріліп, өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 17,5%-ға (2021 ж. 10 ай – 41,5 млрд теңге) артқан.
2022 жылдың 10 айында карта жобалары арқылы өндірілген өнім көлемінің өңдеу өнеркәсібіндегі үлесі 25,1%-ды құрады (2021 ж. 10 ай – 28,2%).
Бірыңғай индустрияландыру картасы аясында 2022-2026 жылдары құны 613,1 млрд теңгені құрайтын, іске қосылғанда 6,8 мың адамды жұмыспен қамтитын 37 жобаның жүзеге асырылуы жоспарланып отыр.
2022 жылы құны 4 млрд теңге, толық қуатын пайдаланғанда 275 жұмыс орнын ашатын 5 жобаны іске қосу жоспарланған. Олар құс фабрикасы, балық өңдеу және күріш ақтау цехтары, балық ұнын шығару мен құрғақ құрылыс қоспалары өндірістері. Бүгінде оның үшеуі іске қосылды.
Сонымен қатар биылғы маусым айында мерзімінен бұрын «Нұр Орда Жолы» ЖШС-нің (құны – 87 млн теңге, жұмыс орны – 7 адам, Қызылорда қаласы) бетон зауыты іске қосылып, жұмыс жасап тұр. Сондай-ақ өңірде басқа да ірі инвестициялық жобаларды іске асыру бойынша жұмыстар жалғасып жатыр. Соның ішінде агроөнеркәсіп саласында Жаңақорған ауданындағы «Қызылорда – Агроплюс» серіктестігінің томат пастасын өндіру жобасы бар. Тау-кен металлургиясын дамыту мақсатында Қызылорда облысында «Шалқия» және «Баласауысқандық» кеніштерін игеру жобалары іске асырылып жатыр.
«Шалқия» кен орны – дүние жүзіндегі ең ірі бес кеніштің бірі. Жоба бойынша Жаңа стратегия әзірленді. Стратегияға сəйкес, қазіргі уақытта жобаның тау-кен бөлігі мен жер үсті кешендері бойынша түзетулер енгізілді. Бүгінде жер асты кенішінің құрылыс жұмыстары жүргізілуде.
Фабрика іске қосылғанда, жаңадан тағы бір мыңға жуық жұмыс орны ашылады. Оның 2025 жылы жылына 2 млн тонна кен өңдеуге қуаты жетеді, одан әрі 2026 жылдан бастап қуатын жылына 4 млн тоннаға дейін ұлғайтпақ.
Тау-кен металлургия саласындағы екінші жоба – «Баласауысқандық» кен орнын игеру жобасы, 100% шетелдік инвестордың қатысуымен іске асырылып жатыр (Ферролоус ресорсиз лтд). 2016 жылдан бастап тәжірибелік-өндірістік кешен жұмыс жасайды. «Баласауысқандық» ванадий кенішінен биылғы 10 айда барлығы 357,9 тонна аммоний метаванадаты Ұлыбритания, 57,4 тонна ферромолибден Ресейге экспортталды.
Тау-кен қазу өнеркәсібі туралы
Өңірдегі өндіруші сектор облыстың барлық өнеркәсібінің шамамен 90%-ын құрайды. Жалпы мұнда 40-тан астам мұнай және мұнай-сервистік кәсіпорын жұмыс істейді. Мұнай мен оның өнімдерінің үлкен көлемі экспортқа таза күйінде жіберіледі. Сонымен қатар Қызылорда облысында түсті және қара металдардың едәуір қоры бар. Осы қорларды қайта өңдеу жөніндегі жобалар іске асырылған жағдайда, облыстың өзін-өзі қамтамасыз етіп, субсидиялауды қажет етпейтін өңір атануға мүмкіндігі бар.
Қызылорда облысындағы мұнай кен орындарының үлесі Қазақстан Республикасы бойынша дәлелденген және алынатын мұнай қорларының жалпы көлемінің 5%-дан сәл азын құрайды. Ең ірі кен орындарына Ақшабұлақ, Құмкөл, Қоныс және Солтүстік-Батыс Қызылқия жатады.
Қазіргі уақытта облыста 59 мұнай-газ кен орнын игеретін 11 мұнай-газ өндіруші компания тіркелген (Қазақстандағы кен орындарының жалпы санының 6%-ы). Өңірде 21 мұнай-сервис компаниясы тіркелген.
Бұл ретте облыстың мұнай-газ кен орындары мөлшері бойынша орта және ұсақ кен орындарына жатады, осыған байланысты жаңадан ашылған шағын кен орындарын қоспағанда, белсенді балық аулау кезінде ресурстардың тез сарқылуы байқалады. Мәселен, егер 2007 жылы облыс үлесіне ел бойынша өндірілген жалпы мұнай көлемінің 17,4%-ы тиесілі болса, 2017 жылы – небәрі 7,9%-ы тиесілі.
Металл кендерін өндірумен 4 кәсіпорын айналысады. Тау-кен өнеркәсібінде 4 кәсіпорын жұмыс істейді. Жалпы облыста қазіргі кезде жер қойнауын пайдаланушылар саны – 58:
– Қызылордада 9 жер қойнауын пайдаланушы кең таралған пайдалы қазбаларды барлаумен және өндірумен айналысады;
– Арал ауданында 9 жер қойнауын пайдаланушы бар. Перспективалы кен орындарына «Құтанбұлақ» темір кен орны (қорлары – 2 млрд тонна кен), «Ақеспе» титаноцирконий кен орны (титан қорлары – 366 мың тонна, цирконий қорлары – 101 мың тонна), «Ақжар» Мергель кен орны (алдын ала қорлары – 40 млн тонна) жатады;
– Қазалы ауданында 3 жер қойнауын пайдаланушы бар. Перспективалы кен орындары: «Байқожансай» жанғыш тақтатас кен орны (шамамен қорлары – 5 млн тонна), «Шұбар» ас тұзы кен орны, «Көкшемкөл көлі» натрий сульфаты кен орны;
– Жаңақорған ауданында 17 жер қойнауын пайдаланушы бар. Перспективалы кен орындары: «Аққұм» бентонит саз кен орны; «Байжаркий алаңы» мыс, алтын және ілеспе компоненттер кен орны; «Құрымсақ» ванадий кендері кен орны;
– Сырдария ауданында – 4 жер қойнауын пайдаланушы;
– Қармақшы ауданында – 5 жер қойнауын пайдаланушы;
– Шиелі ауданында – 7 жер қойнауын пайдаланушы.
Перспективалы кен орындары: «Қарамұрын кен алаңы» (алтынның алдын ала қорлары – 1 900 кг), «Ақжар кен алаңы» (мыстың алдын ала қорлары – 700 мың тонна, элементтер: алтын, күміс, мышьяк, қорғасын, мырыш, кобальт, никель), «Дарбазинское» (мыстың алдын ала қорлары – 1 млн тонна), «Баласаускандық» ванадий кендерінің кен орны.
Қазіргі таңда тау-кен өндіру өнеркәсібі саласында 28 кәсіпорын жұмыс жасап жатыр. Атап айтқанда, мұнай өндірумен 11 компания, уран өндірумен 4 компания және қалған компаниялар қатты пайдалы қазбаларды (темір, қорғасын, ванадий, түрлі түсті металдар) және кең таралған пайдалы қазбаларды (тұз, әк, кварц құмы, доломит, саздақ, құрылыс құмдары) өндірумен айналысады. Бүгінгі таңда бұл салада 8 500 адам жұмыс істеп жатыр.
«Karatau Mining» ЖШС Қазақстанның Қызылорда облысындағы Байжарка алаңында мыс, алтын және ілеспе компоненттер кен орнын игеруде. Байжарка алаңында мыс, алтын және ілеспе компоненттерді барлауға келісім-шарт жасалған. Аталған келісім-шарт бойынша жер қойнауын пайдалану құқығы «Karatau Mining» ЖШС бірлескен кәсіпорнына берілген. Өңірдің республика бойынша жалпы өндіріс көлеміндегі үлесі – 3%.
Облыстың металлургия өнеркәсібі
Биылғы 10 айдың қорытындысы бойынша металлургия саласында аталған кезеңде 55,3 млрд теңгенің өнімі өндіріліп, көрсеткіш өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 12,2%-ға артты. Өңдеу өнеркәсібінде металлургия саласының үлесі 28,5%-ды құрайды. Облыс аумағында уран өнеркәсібі саласында 4 кәсіпорын жұмыс істейді («Байкен-U», «Cемізбай-U», «Қызылқұм», «РУ-6»).
Атап өту қажет, уран шала тотығын қайта өңдеу жұмыстармен бір ғана кәсіпорын «Байкен-U» ЖШС айналысады. Сонымен қатар «Байкен-U» ЖШС металлургия өнеркәсібінің құрылымында негізгі үлеске ие.
2022 жылдың 10 айында кәсіпорын 1 459,1 тонна уранның шала тотығын қайта өңдеп, 2021 жылмен салыстырғанда 158 тоннаға артық өнім шығарған (2021 ж. 10 айы – 1 300,6 тонна).
Сонымен қатар 2016 жылдан бастап тау-кен металлургия саласында «Фирма-Балауса» ЖШС «Баласауысқандық» кен орнын игерумен айналысады.
«Баласауысқандық» ванадий кенішінен осы жылдык 10 айында барлығы 357,9 тонна аммоний метаваданаты Ұлыбритания, 57,4 тонна ферромолибден Ресейге экспортталды. Бұл кен орнының қара сланецті автоклавпен өңдеу жобасында кеннен пайдалы компоненттерді алу үшін химиялық өндірістермен толықтырылған кен байытудың түбегейлі жаңа схемасы енгізілуде. Болашақта ванадий өндірісінің айналасында ферроқорытпалар, құрылыс материалдары, кремний карбиді, аморфты кремнийді тазарту, серобетон өндірісі сияқты бірқатар қосымша құн өндірісін дамыту жоспарланып отыр.
Шалқия кен орны Қазақстан Республикасының оңтүстігінде Қызылорда облысының Жаңақорған қаласынан солтүстік-шығысқа қарай 17 км жерде орналасқан. Шалқия деп аталатын ең жақын елді мекен шахтадан оңтүстікке қарай 4 км жерде орналасқан және кеңес заманында кеншілер отбасыларын тұрғын үймен қамтамасыз ету үшін салынған. Шалқия кенішіне Жаңақорған қаласы ауданындағы Қызылорда – Шымкент магистральдық жолына іргелес битуммен қапталған жол салынды. Жол және теміржол байланыстары арқылы Жаңақорғаннан Кентау қаласындағы байыту фабрикасына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қалған бөлігіне, Шымкент арқылы Өзбекстан мен Қытайға және Қызылорда арқылы Ресейге көлік байланысы қамтамасыз етіледі.
Кен орнының ұзындығы – 27 км жеке темір жолы, жеке электр желілері – 16 км, әрқайсысы 40 МВт-тан 2 трансформаторы бар жеке қосалқы станциясы, сумен қамтамасыз етілуі, дамыған жерасты инфрақұрылымы бар.
Ауыл шаруашылығының даму жағдайы
Агроөнеркәсіп кешенінде күріш өндірісін, мал шаруашылығын және балық шаруашылығын дамытуға ерекше мән берілген. Мемлекеттік аграрлық саясатты жүзеге асырудың нәтижесінде соңғы жылдары ауыл шаруашылығы өндірісінің дамуында оң нәтижелер байқалуда.
Бүгінгі таңда өңірдің ауыл шаруашылығы қарқынды түрде дамып келеді. Әсіресе егін жинау, мал шаруашылығы, экспорт және инвестициялық жобалар бойынша белсенді өсім байқалды.
Қазіргі уақытта азық-түлік бағасын тұрақтандыру мақсатында әрбір ауылдық елді мекенде мүмкіндігінше көкөністер мен бақша дақылдарын өсіру үшін бос жер учаскелерін бөлу қажет. Биыл облыста барлығы 188,6 мың гектар ауыл шаруашылығы дақылдары егілді. Оның ішінде күріш 78,6 мың гектар жерге егілген. Биыл өсімдік шаруашылығын әртараптандыру аясында соя дақылдарының қосымша егіс алқаптары 189 гектарға, қант құмайыныкі 358 гектарға жетті.
Сонымен қатар су үнемдеу технологияларын қолдана отырып, биыл барлығы 607 гектар ауыл шаруашылығы дақылдары егілетін болады. Бүгінгі таңда егін жинау жұмыстары басталды, облыс бойынша 5 593 гектар күздік бидайдан 9 306 тонна, 5 813 гектар жаздық бидайдан 3 289 тонна, 375 гектар арпадан 145 тонна жиналды. Дәнді дақылдарды жинау жалғасып жатыр. Мал шаруашылығы саласында оң динамика қалыптасты, мал басы тұрақты өсуде, өндірілген өнім көлемі ұлғаюда. 2022 жылдың 1 шілдесіне 420,3 мың бас ірі қара, 895,7 мың қой мен ешкі, 210,9 мың жылқы, 61,6 мың түйе және 128 мың құс тіркелген.
Өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда ірі қара мал басы 8,6%-ға, қой мен ешкі 5,7%-ға, жылқы 17,1%-ға, түйе 7,1%-ға, құс 2,7%-ға өсті. Есепті кезеңде 17,7 мың тонна ет, 41,6 мың тонна сүт және 3,3 млн дана жұмыртқа өндірілді, 2021 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда ет өндірісі 1,8%-ға, сүт 1,7%-ға, жұмыртқа 3,1%-ға өсті. Жалпы 2022 жылғы 1 маусымда облыстан жалпы сомасы $19,8 млн-ға 39,8 мың тонна ауыл шаруашылығы өнімі (күріш, балық өнімдері, бидай қалдықтары, қамыс) экспортталды, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда өсім 125,9%-ды құрады. Өнімдер әлемнің 20 еліне экспортталды.
Жалпы биыл ауыл шаруашылығы саласын дамытуға 4,3 млрд теңге, мал шаруашылығын субсидиялауға 4 млрд теңге бөлінді. Енді мал шаруашылығы өнімдерін өндірумен қатар, оны терең өңдеуге де мән берілетін болады. Сонымен қатар биыл 10,3 млрд теңге сомасына 14 инвестициялық жобаны іске асыру жоспарланып отыр. Нәтижесінде бұл салада 271 жаңа жұмыс орны құрылады.
Соңғы жылдардағы су тапшылығының жағдайына қарамастан, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде тұрақты өсім байқалуда.
Биылғы 10 айда ауыл шаруашылығында 161,3 млрд теңгенің өнімі өндіріліп, көрсеткіштер өсті, тамақ өнімдерін өңдеу көлемі 61,6 млрд теңгені құрап, өткен жылдың сәйкесті кезеңімен салтырғанда 10,4%-ға артып отыр. Сонымен қатар тамақ өнімдерін өңдеу көлемі қаңтар-қазан айларында 61 562,0 млн теңгені құрап, 2021 жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 110,4%-ға артты. Сонымен қатар ауыл шаруашылығының негізгі қорына қаңтар-қазан айларында 6 612,3 млн теңге инвестиция салынып отыр.
Статистикалық мәлімет бойынша осы жылдың III тоқсанында ауыл шаруашылығы саласында 29 079 адам жұмыспен қамтылған. Оның ішінде 20 177 адам – жалдамалы қызметкер, 8 902 адам – өз бетінше жұмыспен қамтылған.
Агроөнеркәсіп кешенінің субъектілерін мемлекеттік қолдау
Облыстың ауыл шаруашылығы және жер қатынастары саласын дамыту Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешенін дамытудың 2021-2025 жылдарға арналған ұлттық жобасы аясында жүзеге асырылып жатыр.
Қызылорда облысында аграрлық саланы дамытудың 9 негізгі бағыты белгіленген. Жүргізілген зерттеулер барысында ауыл шаруашылығын дамытудың 2 негізгі категориясы белгіленді – ішкі нарықты толықтыру және экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту. Сонымен қатар табиғи-климаттық және топырақ жағдайларына сәйкес, аграрлық саланы дамытудың 9 негізгі бағыты айқындалды: етті-сүтті мал шаруашылығын дамыту, егін шаруашылығын әртараптандыру, суармалы жерлерді қалпына келтіру, кооперацияны қайта дамыту, балық шаруашылығы, АӨК өнімдерін сату, инфрақұрылымды дамыту және цифрландыру. Бұдан басқа, АӨК дамытудың өңірлік бағдарламасының 148 жобасын іске асыру жоспарланып отыр. Қайта өңдеу өнеркәсібін дамыту экспорт көлемін және еңбек өнімділігін 2,5 есе арттыруға мүмкіндік береді.
Осыған байланысты сүт, ет, жұмыртқа, картоп және ұн өнімдерін, құс еті мен жылыжай көкөністерін өндіруді дамыту қажет. Мәселен, бүгінгі таңда Арал қаласында ұн өндірісі қалпына келтірілді, Қармақшы ауданында құс фабрикасының құрылысы жүріп жатыр, Қызылордада ет комбинаты мен жылыжай салу және көпжылдық жеміс екпелерінің аумағын кеңейту, сондай-ақ Шиелі ауданында және Қызылордада жұмыртқа өндірісі дамуда.
Ұлттық жоба аясында биыл ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін мемлекеттік қолдауға 18,4 млрд теңге бөлінді. Өткен жылмен салыстырғанда 2,2%-ға артты.
Оның ішінде:
- 3,8 млрд теңге егін шаруашылығын қолдауға;
- 3,2 млрд теңге мал шаруашылығын қолдауға;
- 4,2 млрд теңге сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау, инвестициялық субсидиялауға;
- 1,2 млрд теңге қолдауларға;
- 5,3 млрд теңге ауылдық елді мекендердегі жобаларды несиелендіруге және ӘМАТ бағаларын тұрақтандыру үшін мамандандырылған ұйымдарға несие беруге бағытталды.
Азық-түлік өнімдерін өндіру
2022 жылғы 1 қазанда Қызылорда шаруалары 100 мың тоннаға жуық ауыл шаруашылығы өнімін – күріш, балық, кебек, қамыс, қауын, қарбыз, көкөністерді экспорттады, бұл 2021 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 170,6%-ды құрайды.
Өнімдер әлемнің 21 еліне экспортталды. Барлық экспортталатын өнімнің 87,7%-н құрайтын күріш Ресей, Беларусь, Қырғызстан, Әзербайжан, Өзбекстан, Моңғолия, Тәжікстан, Түрікменстан, Украина, Грузия, Литва, Түркия және Иракқа экспортталады.
Сондай-ақ облыстан Ресейге, Әзербайжанға, Польшаға, Грузияға, Венгрияға, Литваға, Германияға, Чехияға, Нидерландыға және Австрияға 2 539,1 тонна балық жөнелтілді. Германияға, Данияға және Нидерландыға 2 210,6 тонна қамыс, Ресейге, Өзбекстанға және Тәжікстанға 1 126,8 тонна кебек жіберілді. Ресейге облыстан 280 тонна қызанақ, 2 183 тонна қарбыз, 305 тонна қауын сатылды.
Облыстың ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізу нарықтарын кешенді маркетингтік зерттеулер негізінде облыстың АӨК дамытудың Агрокартасы әзірленіп, іске асырыла бастады. Бірінші кезекте экспорттық әлеуеті жоғары секторлар анықталды. Бұл күріш, бақша дақылдары, балық, жылқы еті, сиыр еті мен қой еті.
Экспортталатын өнім түрлері кеңейіп жатыр. Егер 2013 жылы өнімнің тек 3 түрі (балық, күріш және кебек) экспортталған болса, бүгінде бұл көрсеткіш 20-дан астам түрді құрады (балық, күріш, кебек, қауын, қарбыз, картоп, өсімдік шырындары, рапс және күнбағыс тұқымдары, сабан (мякина), көкөністер, арпа, бидай, қой, ірі қара және түйе).
Күріш әрі қарай өңірдің экспортқа бағдарланған негізгі өнімі болып қала береді. Балық өнімдерін, бақша өнімдерін экспорттау жалғасады. «Сыр маржаны» ЖШС ет комбинатын салу жөніндегі жобаны іске асыруға қарай өңделген ет өнімдерінің экспортын жолға қоятын болады.
Өз өнімдерін экспорттайтын облыстың ірі кәсіпорындарының бірі – Қазалы ауданының «РЗА» АҚ. Оның еншілес кәсіпорны «РЗА-Агро» ЖШС түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарына 4 895 гектар жер бөлді. Шаруашылық күріш, жүгері, бидай, арпа өсіреді. Күріш жыл сайын 2,5 мың гектарға егіледі. Сорттарын ресейлік «Лидер», «Кәріптас», «Фаворит», «Жарық» және жергілікті «КазЕр-6» өсіреді. Егіннің көп бөлігі осы жылдар ішінде Түрікменстан мен Тәжікстанға жөнелтіледі.
Ірі компаниялар ондаған жылдар бойы жақын және алыс шет елдердің серіктестерімен жұмыс істеп келеді. 16 елге экспортқа күріш жіберетін қол қойылған келісім-шарттар бар. Экспорт бүкіл Қазақстан үшін маңызды, өйткені ол елімізді байытады. Қызылорда күрішін Еуропа да, Америка да жейді, ол ТМД-ның барлық елінде бар. «Абзал и К» толық серіктестігі ел бойынша күріш жармасы нарығының ең үлкен үлесін алады және өз өнімдерін экспорттауды жүзеге асырады. Компания ISO 9001:2015, ҚР СТ ISO 9001-2016 сәйкес сапа менеджменті жүйесін енгізді.
Жергілікті қарбыздар Ресейге Жаңақорған ауданы Жайылма ауылынан жіберілді. «Жиделі» шаруа қожалығы Магнитогорск, Курган және Челябинск қалаларына жүк көліктерін жіберді. Қауын өсірушілер қауын-қарбызды Ресейге апарып, оларды өздері саудалады.
Ресейде олар тиімді сатылды. «Жиделі» ШҚ бақташылары осы маусымда су тапшылығына байланысты егістіктерді қысқартты, бірақ әлі де егінді экспортқа жіберіп, оны ішкі нарықта сатуға қалдырды. Суаруға су жеткілікті болды, бірақ тұтастай алғанда ауылда су аз болғандықтан, қарбыз алқабы 320 гектарға дейін қысқарды. Қарбыз Қорған, Магнитогорск, Түменге жіберілді. Олар осы қалалардың тұтынушыларымен көптеген жыл бойы ынтымақтастықта жұмыс істеп келеді. Олар өздері келіп, егін жинайды, қауын өсірушілер өз тауарларын олардың базарларында сатады.
Облыстан «Аралтұз» АҚ тұзы да экспортқа жіберіледі. Бұл республикадағы ас тұзы мен техникалық тұзды-тамақ, техникалық, жем-шөп және көктайғаққа қарсы қоспаны өндіру және өндіру жөніндегі ірі компаниялардың бірі. Компания қызметінің негізгі бағыттары – тамақ және техникалық тұзды өндіру, өндіру және сату. «Аралтұз» Арал ауданының ғана емес, бүкіл Қызылорда облысының экономикасына елеулі үлес қосып жатыр.
Қазіргі уақытта кәсіпорында 1 500 адам жұмыс істейді. Олардың барлығы әлеуметтік пакетпен қамтамасыз етілген, жұмысшыларды Арал қаласынан арнайы автобус тасымалдайды. Тұз өңдеу кәсіпорнының негізгі цехында агрегаттар үнемі жұмыс істейді. Тасымалдаушыда пайдалануға дайын тұз машинаға беріледі, ол оны ұқыпты килограмм пакеттерге салады. 2010 жылы Қытайда жасалған төрт Автоматты желі орнатылды. Кәсіпорында Жақсықылыш кенті халқының басым бөлігі еңбек етеді. Мұнда өнімнің 23 түрі шығарылады. Негізгі өнімнен басқа, ас тұзы, бұл үй жануарларын бордақылау үшін қолданылатын арнайы тұз брикеттері. Мұндай тұз шаруа қожалықтарында өте қажет. Төрт арнайы станок орнатылды, олардың әрқайсысы бір ауысымда тоғыз тоннаға жуық өнім шығарады.
Соңғы жылдары сату көлемі айтарлықтай өсті. Акционерлік қоғамның өнімдері Ресейге, Қырғызстанға, Әзербайжанға, Грузияға, Польшаға және Германияға экспортталады.
Балық экспорты да өсуде. Облыстың Арал және Қазалы аудандарында жылдық қуаты 17 400 тоннадан асатын бірнеше заманауи балық өңдеу зауыттары жұмыс істейді. Солардың бірі – Қазалы ауданының «Қызылорда балық» ЖШС. Бүгінде бұл серіктестікке «Бақыт» шаруа қожалығы мен Арал ауданындағы «Бөген» сервистік-дайындау орталығы, сондай-ақ Кіші Арал мен көл жүйелерінде жұмыс істейтін балық аулау бригадалары кіреді.
2011 жылы индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын іске асыру аясында «Қызылорда балық» ЖШС «Қызылорда» АҚ-мен бірлесіп балық сүбесін шығаратын зауыт салды. Зауыт 2012 жылдың қаңтарында алғашқы өнімін шығарды. Кәсіпорын әлемдік стандарттарға сәйкес келетін неміс құралдарымен жабдықталған. Кесу цехы, тоңазытқыш камералары, жұмысшыларға арналған тұрмыстық үй-жайлар және 750 тонна өнімге арналған қойма жұмыс істейді. Зауыттың айрықша ерекшелігі – мұнда Қазақстанда және одан тыс жерлерде үлкен сұранысқа ие көксерке ғана өңделеді. Қазіргі уақытта тәулігіне бес тонна балық тазартылып, 2,5 тонна көксерке сүбесі шығарылатын кәсіпорында 45 адам жұмыс істейді. Сүбе зауыты Германияға, Данияға, Бельгияға, Австрияға, Польшаға және басқа елдерге жөнелтіледі. 2013 жылы мұнда тартылған балық шығаратын цех ашылды. Балық өнімдері сұранысқа ие еуропалық нарыққа кедергісіз ілесе алуы үшін бірқатар халықаралық сапа сертификаттары мен арнайы еурокод алынды.
Бүгін серіктестік «Бақыт» шаруа қожалығымен бірлесіп, Кіші Арал теңізінде балық аулауды жолға қойды. 2014 жылы ресейлік серіктестермен кездесу барысында Ресей қалаларының бірінде балық өңдеу зауытын салу идеясы пайда болды. Осылайша, Ульяновск облысының Димитровград қаласында зауыт ашылды. Ресейлік серіктестермен бірге зауыт 2015 жылы салынып, келесі жылы өнім шығара бастады. Қазіргі уақытта Димитровград зауытына айына 20 тоннадан астам балық жіберіледі. Кәсіпорынның қуаты – жылына 1 500 тонна балық өнімін шығару.
Статистикаға сәйкес, 2022 жылдың 1 қазанына облыстан $43,0 млн-ды құрайтын 80,4 мың тонна ауыл шаруашылығы өнімдері (күріш, балық өнімдері, бидай қалдығы, қамыс, қарбыз, қауын, көкөніс, қызанақ) экспортталып, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 170,6%-ды құрап отыр. Өнімдер әлемнің 21 мемлекетіне экспортталды.
Барлық экспортталған өнімнің 87,7%-ын құрайтын күріш өнімі Ресей, Беларусь, Қырғызстан, Әзербайжан, Өзбекстан, Моңғолия, Тәжікстан, Түркмения, Украина, Грузия, Литва, Түркия және Ирак мемлекеттеріне экспортталып отыр.
Есепті кезеңге 70,5 мың тонна күріш өнімі ($34,1 млн) экспортталып, былтыр сәйкес кезеңімен салыстырғанда 65,6%-ға ($21,0 млн) артты.
Сонымен қатар облыстан Ресей, Әзербайжан, Польша, Грузия, Мажарстан, Литва, Германия, Чехия, Нидерланды және Австрияға 2 539,1 тонна ($7 159,1 мың) балық, Германия, Дания және Нидерландыға 2 210,6 тонна ($1 132,2 мың) қамыс, Ресей мемлекетіне 280,0 тонна ($68,3 мың) қызанақ, 2 183,0 тонна ($186,5 мың) қарбыз, 305,0 тонна ($44,7 мың) қауын, Қытайға 1 229,4 тонна ($252,0 мың) көкөніс өнімдері экспортталды.
Өңірде күріш өндірісінің өнімін экспорттаушы 39 кәсіпорын бар. Оның ішінде 10 ірі экспорттаушы кәсіпорын («Эль-Панда» ЖШС, «Най-Мир» ЖШС, «Ристоргкапитал» ЖШС, «Абай-Дәулет» ЖШС, «Ақорда капитал» ЖШС, «Жан-Арай» ЖШС, «Сыр Арыстан» ЖШС, «Аза-Мир» ЖШС, «Байдала» ЖШС, «Асыл Дән LTD» ЖШС) жыл сайын өткізу нарықтарын кеңейтіп, күріш экспортын бірқалыпты, кедергісіз жүйеде жүзеге асыруда.
Облыстың негізгі саласы және өзге салаларды дамыту
Қызылорда облысынның негізгі саласы – ауыл шаруашылығы. Қазіргі таңда ірі индустриялық жобаларды қолға алу арқылы жоғары сұранысқа ие, экспорттық қабілеті бар өнімдерді шығару бойынша жұмыстар атқарылып жатыр.
2022 жылдың басынан бері өңірде негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер өсіп келеді: 2021 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда инвестициялар көлемі 11,5%-ға ұлғайды, өңдеу өнеркәсібі 5,5%-ға өскен. Қорлардың сарқылуына байланысты мұнай өндірудің төмендеуін өтеу үшін облыста сейсмикалық барлау және газ кен орындарын игеру жұмыстары жүргізілуде.
2025 жылы аймақ билігі 240 мегаватт жаңа жылу электр орталығын пайдалануға береді. Жобаның құны – 215 млрд теңге. 2024 жылы 11,8 млрд теңге көлемінде жеке инвестицияларды пайдалана отырып, Қызылорда әуежайының жаңа терминалын ашу жоспарланып отыр.
Сырдарияның жоғарғы ағысында орналасқан мемлекеттер Қызылорда облысына су беруді ұлғайтуға келісті. Осының арқасында майлы дақылдар мен жем-шөп дақылдарының алқаптарын ұлғайтуға, сондай-ақ бақша және көкөніс алқаптарын кеңейтуге болады. Күріш саласын дамыту үшін жаңа бағдарлама әзірленеді.
Өңірдегі еңбек дауларын реттеу үшін 49 ірі кәсіпорынмен жалақыны көтеру туралы меморандумдарға қол қойылды. 2022 жылы облыста тоғыз мектеп, оқушылар үйі, екі балабақша, 11 дене шынықтыру-сауықтыру кешені, алты мәдениет нысаны салынып жатыр.
Жалпы облыстың негізгі және басқа салаларды дамытуы 2019 жылғы 21 мамырда Республикалық бюджет комиссиясының отырысында мақұлданған өңірді дамытудың кешенді жоспарына сәйкес жүргізіліп келеді. Бұл өнеркәсіп, агроөнеркәсіп кешені, кәсіпкерлікті дамыту, көлік инфрақұрылымы, ТКШ, экология және табиғатты пайдалану, халықты әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, спорт, су тасқынына қарсы іс-шаралар, тұрғын үй құрылысы және инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымды дамыту.
Облысты дамытудың 2022 жылға дейінгі кешенді жоспары құны 219,7 млрд теңге болатын 119 іс-шараны іске асыруды қамтиды. Оның ішінде республикалық бюджеттен 156,7 млрд теңге, жергілікті бюджеттен 50,6 млрд теңге және басқа көздерден 12,4 млрд теңге қарастырылған.
