Қазақстандағы экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимылдың ерекшеліктері

Діни экстремизм мен терроризмнің таралуының өсіп келе жатқан сын-қатерлері халықаралық қоғамдастықтың алаңдаушылығын тудыруда, - деп хабарлайды "Opennews.kz" ақпарат агенттігі. 

Қазақстанда дiни экстpемизмге қаpсы iс-қимыл және оның алдын-алу мемлекеттiк саясаттың басым бағыттаpының бiрi pетiнде жаpияланды. Ол үшін заңнамалық база жетiлдіpілуде, көптеген мемлекеттік бағдаpламалаp қабылдануда, осы мәселелеpді шешуге уәкілетті мемлекеттік және қоғамдық органдаpдың барлық түрлеpі жасалуда.

2005 жылғы 18 ақпанда Қазақстанда 31 нөміpлі "экстpемизмге қаpсы іс-қимыл туралы" Заң қабылданды. Заңға сәйкес, экстpемизм дегеніміз – жеке және (немесе) заңды тұлғаның немесе белгіленген тәртіппен экстремистік деп танылған біpлестіктің келесі әpекеттеp мен мақсаттаpды орындауы:

• конституциялық құрылысты күштеп өзгерту;
  
• Қазақстан Республикасының егемендігін, оның аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлінбеуін бұзу;
• ұлттық қауiпсiздiкке және мемлекеттiң қорғаныс қабiлетiне нұқсан келтiру;
• билікті күшпен басып алу немесе билікті күшпен ұстап тұру;
• заңсыз әскерилендірілген құралымды құру, оған басшылық ету және оған қатысу;
• қарулы бүлік ұйымдастыру және оған қатысу;
• әлеуметтік, таптық алауыздықты өршіту (саяси экстремизм).

Лаңкестік, терроршылдық — саяси-әлеуметтік себептерге байланысты жеке адамға, көпшілікке немесе мемлекетке қысым жасау, үрей туғызу мақсатында қасақана жасалатын қылмыстық іс-әрекет. Терроризмнің барлық түрлері және көріністерімен, ауқымы және қарқын-дылығымен, зұлымдығы және қанішерлігімен бүгінгі заманда ең өткір мәселеге айналды.

2017 жылғы 30 қаңтарда ҚР тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев жыл сайынғы халыққа Жолдауында "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасын ұсынды, онда үшінші жаңғырудың бесінші басымдығында ол киберқылмыспен, діни экстремизммен және терроризммен күрес қажеттігін атап өтті.

Сайып келгенде, ҚР-да терроризм мен экстремизм қаупінің нақты дәрежесін түсіну үшін үш сәтке назар аудару қажет. Біріншісі-ҚР ҰҚК-нің ресми дискурсы, терроризм мен діни экстремизм Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіреді, өйткені 2014 жылдан бастап дайындықтың ерте сатысында 30 Террористік акцияның алдын алынды және жойылды (2014 жылы – 3, 2015 жылы – 4, 2016 жылы – 12, 2017 жылы – 11)[18]. Басқа мәліметтер бойынша, осы кезеңдегі сарапшылар 78 санын атайды[19]. Діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік бағдарламаға сәйкес, экстремистік сипаттағы зорлық-зомбылық акциялары мен терроризмге алып келетін азаматтарды радикализациялау проблемасы Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіне нақты қауіп болып қала береді.

Екіншісі-терроризмнің жаһандық индексі және 2018-2019 жж.жаһандық бейбітшілік индексі, онда ҚР тиісінше 75 және 64-ші орында (бірінші орын бойынша Тәжікстанды алға жіберіп). Сонымен қатар, бір жыл қатарынан бүкіл әлем бойынша терактілер мен құрбан болғандардың жалпы санының төмендеу үрдісі жүріп жатқаны атап өтілді.

Үшіншіден, ҚР азаматтарының шетелдегі террористік ұйымдардың қызметіне қатысуы және олардың кейіннен оралуы. ҚР ҰҚК деректері бойынша[20], 2013-2016 жылдар аралығында ДАИШ белсенді рекрутинг және қызмет ету кезеңі – террористік белсенділік аймағына 546 қазақстандық рекруттың шығуына жол берілген жоқ (2013 жылы – 168, 2014 жылы-136, 2015 жылы – 151, 2016 жылы – 91). Сонымен қатар, 2019 жылы жусанның арнайы операциясы аясында 600-ге жуық ҚР азаматы қайтарылды, олардың ішінде 400-ден астам бала бар[21]. Бұл компоненттер жиынтықта және жеке алғанда ҚР-да діни экстремизм мен терроризмнің қандай қауіп деңгейі бар екенін көрсете алады.

Діни экстремизм кең таралған әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде қоғам өмірінің әр саласына өзінің кері әсерін тигізуімен ерекшеленеді. Радикалды идеялардың дамуының жаңа кезеңінің бастауы экстремистік топтардың үгіт-насихат жұмыстарының киберкеңістікке ауысу үдерісі болып табылады.

ХХІ ғасырдың басында дүниежүзілік интернет желісі экстремистік және террористік ұйымдардың ақпараттық қызметінің негізгі алаңына айналды. Бұл құбылыс ақпаратты онлайн таратудың тиімділігі мен ыңғайлылығына, географиялық шоғырлануына қарамастан ауқымды аудиторияны (интернет желісін пайдаланушылардың жалпы саны – 4,54 млрд, Қазақстан аумағында – 17,5 млн) қамту мүмкіндігіне байланысты.

Экстремистік топтар тарапынан жаңа жақтастарды қатарына тарту үшін барлық қол жетімді мүмкіндіктер қолданылады: әлеуметтік желілер, тақырыптық форумдар, мессенджерлер, онлайн ойындар және т.б. Жарияланатын ақпарат белгілі бір мақсатты аудитория (жабық чаттар және әлеуметтік желілердегі топтар), сондай-ақ пайдаланушылардың кең ауқымы үшін дайындалады. Онлайн кеңістігіне көшуге байланысты экстремистік мазмұндағы ақпараттық-насихаттық материалдардың жарияланатын контентінің сапасы мен санының артуы байқалады.

Экстремистік ұйымдардың негізгі мақсатты аудиториясы әлеуметтік, саяси, экономикалық және басқа факторлардың әсерінен берік идеологиялық көзқарасы қалыптаспаған жастар санаты (18-29 жас аралығында) болып табылады. Жастардың интернет арқылы радикалдануы жаһандық үдеріс, оның аясында әлеуметтік желілер зорлық-зомбылықты насихаттаудың, радикалды идеялардың таралуының стратегиялық құралы ретінде қолданылады. Әлеуметтік желілер мен SMM жарнамалық құралдарын пайдалану арқылы халықаралық террористік ұйымдардың көшбасшылары өз аудиториясының негізгі қажеттіліктерін анықтап, соған сәйкес материалдар дайындайды (жоғары сапалы аудио-бейне контент, мемдер, комикстер, суреттер, өлеңдер және т.б.).

Бұл сын-қатерлер мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғамдастық тарапынан жүйелі шешімдердің қабылдануын талап етеді. Жаңа технологиялардың даму ғасыры жастар арасында онлайн кеңістікте діни экстремизмнің алдын алудың тиімді тетігін құру қажеттілігін айқындады.

Бүгінгі таңда әлемде онлайн кеңістікті пайдалана отырып, діни экстремизм мен терроризмге қарсы тұрудың түрлі әдістері қолданылуда. Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, Ғылым және Мәдениет жөніндегі Ұйымы (ЮНЕСКО) және Женева қауіпсіздік саясаты орталығының зерттеулері бойынша бұл әдістер екі негізгі санатқа бөлінеді: қарсы насихат және медиа-ақпараттық сауаттылық.

Қарсы насихат әдісі интернет желісінде экстремистік ақпаратты әшкерелейтін бағдарламаларды (openyoureyes.net, islamagainstextremism.com) құруға негізделген. Сонымен қатар, «Redirectmethod.org» бастамасы желі қолданушыларын «Adwords» таргет құралдары арқылы экстремистік материалдарға қарсы бағытталған YouTube бейнелеріне (деректі фильмдер, діни мәселелер бойынша сұрақ-жауап, пікірталастар) бағыттайды. Бұл әдіс қазіргі таңда үкіметтік емес ұйымдардың көмегімен іске асырылуда.

Медиа-ақпараттық сауаттылық әдісі жастар арасында діни экстремизм идеяларының алдын алу, сыни ойлау дағдыларын дамыту мақсатында құрылған бағдарламалар жиынтығы (NETMED, MIL CLICKS, Mind over Media, YouTube Creators for Change) болып табылады. Медиа-ақпараттық сауаттылық негізінде Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы зорлық-зомбылықтың алдын-алу мақсатында мобильді ойындар мен қосымшаларды құрастыру бойынша «PEACEapp» атты халықаралық байқауды ұйымдастырады. Атқарылатын іс-шаралар жастардың интернет желісінде экстремистік материалдарды тануға және оларға қарсы тұруға бағытталады.

Қазақстан Республикасы ұжымдық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық бастамалардың белсенді қатысушысы ретінде діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимылға ерекше көңіл бөледі. Бүгінгі таңда мемлекет ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралардың кең спектрін өткізуде. Осы бағыттағы маңызды қадамдардың бірі Қазақстан Республикасында діни экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимыл жөніндегі 2018-2022 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаны қабылдау болып табылады.

Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде онлайн кеңістікте діни экстремизмнің алдын алу бойынша қарсы насихат және ақпараттық-түсіндіру әдістері қолданылады. Қарсы насихат жұмысы әлеуметтік желілерде жергілікті Дін істері басқармалары мен Дін мәселелерін зерттеу орталықтарының тарапынан жүргізіледі. Танымал әлеуметтік желілерге дін саласындағы өзекті мәселелер бойынша аудио-бейнематериалдар, сұрақ-жауап, діни мамандар мен сарапшылардың дәрістері, пікірлері орналастырылады. Сонымен қатар, экстремизм мен терроризм идеяларын насихаттайтын материалдарды анықтау бойынша бұқаралық ақпарат құралдарына, интернет-ресурстарға, оның ішінде әлеуметтік желілерге тұрақты мониторинг жүргізіледі.

Діни экстремизм мен терроризм қаупі туралы хабардар болу, дін саласындағы мәселелерді неғұрлым терең түсіну, экстремистік нарративтерге қарсы тұру, сыни ойлау дағдыларын қалыптастыру жастар арасында діни экстремизмнің алдын алу тәсілдерін енгізу кезінде ескеріледі.

Жастар арасында діни экстремизмнің алдын алу мәселесі ең алдымен әр отбасының, қоғамның және мемлекеттің жауапкершілігі шеңберінде қарастырылады. Азаматтық қауымдастықтың мемлекеттік органдармен бұл бағытта бірлесе жұмыс атқаруы маңызды жетістіктерге жетуге мүмкіндік береді.

Сонымен, жалпы күш-жігермен біз терроризм мен экстремизм проблемаларын міндетті түрде жеңе аламыз. Біздің мемлекетіміз оларға қарсы тұру және жою үшін бәрін жасайды. Біз-Қазақстан халқы, ортақ болашағымыз үшін бір елдің туының астында бірігеміз. Біздің еліміз, халқымыз бір! Бұл сәттіліктің үлкен кепілі деген сенім мол.