Халықтың құқықтық мәдениетін қалыптастыру заман талабы

Заң үстемдігін қалыптастыру халықтың құқықтық мәдениетін дамытумен қатар жүретін процесс, - деп хабарлайды «Opennews.kz» ақпарат агенттігі.

Құқықтық мәдениетті арттыру, халықтың құқықтық санасын дамыту тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет құруға ықпал ететін азаматтық қоғамды қалыптастырудың маңызды өлшемдері болып табылады.
 Құқықтық тәрбие – бұл құқықтық нигилизмге қарсы тұру және жеке тұлғаны қалыптастыру процесін қамтамасыз ету үшін мемлекет пен қоғамның құқықтық сананы және құқықтық мәдениетті қалыптастыру мен жетілдірудің мақсатты және жүйелі қызметін көздейтін іс-әрекеттің күрделі және көп қырлы жүйесі.  Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру процесінде құқықтық тәрбие мәселелері үлкен маңызға ие.
 Құқықтық тәрбие заңның рөлін күшейтуге, қоғамның объективті шындықтың тәуелсіз факторы ретіндегі маңыздылығын түсінуіне және демократияны жетілдірудің, заңның үстемдігі мен құқықтық тәртіпті нығайтудың өсіп келе жатқан қажеттіліктеріне жауап беруімен түсіндіріледі.

Қазақстан Республикасының Әділет министрі Марат Бекетаев құқық саласына қатысты былай пікір білдірді:
«Женевада БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңестің әмбебап мерзімді шолуы жұмыс тобының 34-ші сессиясында қазақстандық делегация негізгі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы халықаралық міндеттемелерді орындау туралы үшінші Ұлттық баяндамасын қорғаған болатын.   БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің өкілдері Қазақстанның адам құқықтары саласындағы, оның ішінде заңнамалық, сот, әкімшілік және басқа шараларды жақсарту саласындағы жетістіктерін атап өтті.   БҰҰ-ға қатысушы мемлекеттердің көпшілігі Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «тыңдайтын мемлекет» құру және дамыту жөніндегі жаңа бастамаларын, сондай-ақ Қоғамдық сенім ұлттық кеңесі туралы идеяларын оң бағалады.  Қарау нәтижелері бойынша, 245 ұсыныс түсті.  Бұл ұсыныстар «жалғастыру», «аяқтау», «сақтау» сөздерінен басталады, бұл БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесіне мүше мемлекеттердің Қазақстанның адам құқықтары саласындағы саясатын мойындайтындығын және мақұлдайтынын іс жүзінде растайды.  Бұл ұсыныстар мемлекеттік органдарда талқылануда, ал жақын арада оларды азаматтық қоғаммен талқылау жоспарлануда».

  Жеке тұлғаның құқықтық мәдениетін қалыптастыру процесі ретіндегі құқықтық білімнің мазмұны келесі құрылымдық компоненттерді қамтиды: құқық туралы ақпарат;  заңға деген көзқарасты қалыптастыру;  заңды мінез-құлыққа қатынасты тәрбиелеу;  заңды мінез-құлық қажеттілігін сезінуге тәрбиелеу;  мемлекеттік және қоғамдық институттар шеңберіндегі құқықтық білім беру субъектілерінің қызметін ұйымдастыру.
 Заң үстемдігі жағдайында әлеуметтік реттеушілер жүйесіндегі құқықтың рөлі артып, адамдардың мінез-құлқындағы, қоғам мен мемлекеттің өміріндегі құқықтық принциптер күшейе түсуде.  Құқықтық мәдениет пен құқықтық сананың жеткіліксіз деңгейі, Қазақстан азаматтарының құқықтық нигилизмі заңдылық қағидаттарын іске асыруды қамтамасыз етудегі маңызды мәселе болып табылады.
2009 жылғы 24 тамызда Қазақстан Республикасының тұңғыш Президентінің «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат тұжырымдамасы туралы» №858 Жарлығы шықты.  Осы Тұжырымдама мемлекеттің құқықтық саясаты саласындағы тиісті бағдарламаларды, заңнамалық жұмыстардың ұзақ мерзімді және жылдық жоспарларын, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің жобаларын әзірлеу үшін негіз болып табылады. Тұжырымдамада заңгерлік қызметтерді сапалы ұсынудың және олардың Қазақстан Республикасының барлық аумағында қол жетімді болуын қамтамасыз ету қажеттілігін жүктелген. Осылайша, бүгінгі таңда жүргізіліп жатқан реформалардың маңызды бағыттарының бірі — құқықтық нигилизмге қарсы күрес, құқықтық мәдениетті арттыру, тұрғындар арасында құқықтық түсіндіру жұмыстарын ұйымдастыру.
 Заңды насихаттау және құқықтық әмбебап білім әділет органдарының негізгі міндеттерінің бірі болып табылатындығы белгілі.  Сонымен қатар, әділет органдары құқықтық насихаттауды, заңнаманы түсіндіруге қатысуды ведомствоаралық үйлестіруді жүзеге асырады (бұл «Әділет органдары туралы» Қазақстан Республикасының Заңында, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің 2011-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспарында көрсетілген).
 Жалпыға бірдей құқықтық білім — бұл азаматтарды жаппай құқықтық насихаттау және құқықтық тәрбиелеу жүйесі.  Жалпыға бірдей құқықтық білім берудің мақсаты — азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыру және заңға құрмет дәстүрін қалыптастыру. Құқықтық әмбебап білім берудің негізгі принциптері: әмбебаптық;  жүйелілік;  сабақтастық;  құқықтық білім алуға қызығушылық және оларды алу мүмкіндігін іске асыруды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттің міндеті;  даралық (азаматтардың әртүрлі санаттарының жасын, кәсіби және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып).
 Азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін арттыру, азаматтар бойындағы Заңға құрмет сезімін ояту мәселелері тек Әділет министрлігінің ғана емес, сонымен бірге барлық басқа мемлекеттік органдардың стратегиялық бағыттарының бірі болып табылады. Елбасы барлық мемлекеттік органдардың міндеті әлеуметтік модернизацияның маңызды мәселелерінің бірі ретінде халықтың құқықтық мәдениетін тәрбиелеу екенін бірнеше рет атап өткен болатын.
Бүгінгі таңда мемлекет жүргізіліп жатқан құқықтық түсіндіру жұмыстарына, сондай-ақ оны жаңа сапалық деңгейге көтеру үшін нормативтік-құқықтық актілерге ерекше назар аударады. Жоғарыда айтылғандай, әділет органдары қызметінің стратегиялық бағыттарының бірі азаматтардың құқықтық санасын арттыру, құқықтық үгіт-насихат көлемін және сапасын арттыру болып табылады.  Осыған байланысты, конституциялық, азаматтық және өзге де адам және азаматтық құқықтардың іске асырылуын қамтамасыз ету, халықтың құқықтық сауаттылығы мен құқықтық мәдениетін қалыптастыру мақсатында Қазақстан облыстарының барлық аймақтарындағы әділет департаменті бөлімшелері бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйлеу, «дөңгелек үстелдер», конференциялар, дәрістер, семинарлар, брифингтер және т.б. ҚР Әділет министрлігінің ведомстволық бағынысты ұйымдарымен және облыстың мемлекеттік мекемелерімен өзара іс-қимыл тұрақты негізде жүзеге асырып жатыр. Әділет департаменті жанындағы мемлекеттік органдардың заң қызметтерін үйлестіру кеңесінің тоқсан сайынғы отырыстарын өткізеді, онда азаматтардың құқықтық мәдениетін көтеру, нормативтік құқықтық актілерді жариялау және т.б. мәселелер талқыланады.
 Кеңес беру, Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауын түсіндіру мақсатында ауыл халқы, әділет органдары қызметінің негізгі бағыттары, түзеу мекемелерінде жазасын өтеп жатқан сотталғандар, халықтың жекелеген санаттары, жастар басқармасы тиісті ақпараттық-насихат топтарын құрып, жұмыс жасап жатыр.  Мысалы, ай сайын облыстық әділет департаменттері ақпараттық-насихат топтарының жиындарын ұйымдастырып, сонымен қатар, теледидар мен радиода сюжетьер мен сөз сөйлеулер, баспаларға мақала жарияланау, ақпараттық агенттіктерге ақпарат таратылып тұрады. Бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара әрекеттесу де нәтиже береді.  Тиімді ынтымақтастық ақпараттық саясаттың негізі болып табылады, өйткені біздің міндетіміз — қоғамды шоғырландыру, халықтың құқықтық сауатын арттыру.
Бүгінгі таңда барлық құқықтық ақпарат Интернет арқылы халыққа қол жетімді.  Әділет департаменттерінің веб-сайты Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің ресми интернет-ресурсында орналастырылған, онда азаматтар мемлекеттік қызметтер ұсынатын нормативтік құқықтық актілермен танысып, сонымен қатар жүргізіліп жатқан құқықтық түсіндіру жұмыстары туралы ақпарат ала алады және «Сұрақ-жауап» электронды сервисінде өз сұрақтарын қоя алады. Құқықтық түсіндіру жұмыстарының бір түрі «Нұр Отан» партиясының жыл сайын облыстық филиалымен бірлесіп «Әділет кеңес береді» республикалық акциясын өткізу болып табылады, оның аясында әркім кәсіби көмек ала алады.
 Осындай іс-шараларды өткізуге республика қалаларындағы жеке нотариустар, адвокаттар алқасының заңгерлері, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің аумақтық бағынысты ұйымдарының өкілдері, «Қазақстандық заңгерлер одағы» филиалдары қатысады, халықтың әлеуметтік әлсіз топтарына құқықтық көмек көрсету мақсатында қоғамдық бірлестіктермен тығыз ынтымақтастық орнатылған. Яғни,  Қазақстанның әділет департаменті құқықтық түсіндіру жұмыстарын тиісті деңгейде жүргізу үшін барлық қажетті шараларды қабылдауда.
 Ұйымдастырылған бірлескен жұмыс азаматтардың білікті заң көмегін алуға конституциялық құқығын жүзеге асыру сапасын арттыруға, мемлекеттік органдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының, қоғамдық бірлестіктер мен үкіметтік емес ұйымдардың құқықтық түсіндіру жұмыстарын жүргізуге, азаматтарды құқықтық оқыту мен құқықтық білім берудегі күш-жігерін үйлестіруге жағдай жасайды деп сенуге болады.
 Құқыққа, заңға деген оң көзқарасты қалыптастыру, азаматтардың мемлекет пен қоғам алдындағы өз құқықтары мен міндеттерін білуі құқықтық мәдениетті қалыптастыру процесінің басты міндеттері болып табылады. Қазіргі заман бізге күнделікті өзгеріп отыратын барлық жаңа үрдістерді талап етеді.   Қазіргі әлемдегі елдің қарқынды дамуының шарты — бұл ең алдымен заң үстемдігін қалыптастыру. Себебі бұл құқық пен бостандықтың сақталуының кепілі ғана емес, сонымен қатар елдің инвестициялық тартымдылығының басты өлшемі болып табылады.  Алайда бұл процесс халықтың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мен дамытусыз мүмкін емес.
 
Еркежан АРЫН