Сыбайлас жемқорлық жағдайының мониторингі

Халықтың әлеуметтік сауалнамасының қорытындысы сауалнамаға қатысқандардың 54,4% — ы соңғы жылы олардың елді мекеніндегі сыбайлас жемқорлық жағдайларының саны азайды деп санайды,-деп хабарлайды Opennews.kz ақпарат агенттiгi.

 23,9% — ы олардың елді мекеніндегі сыбайлас жемқорлық жағдайларының саны жоғарырақ, 21,7% — ы өзгерістерді бағалауға қиналды деп санайды. Елдегі мәселелерді сыбайлас жемқорлық схемаларына жүгінбей шешуге болады деп есептейтіндердің үлесі (35,8%), сыбайлас жемқорлық біздің күнделікті тәжірибелеріміздің ажырамас бөлігі болып табылады деп есептейтіндердің жиынтық үлесінен екі есе төмен (56,3%).

Халықтың болжамына сәйкес, қарапайым азаматтар тарапынан үлкен сенім артатын және Мемлекеттік қызмет көрсету кезінде сыбайлас жемқорлық деңгейінің төмендеуіне ең үлкен ықпал ететін субъектілердің бестігіне мыналар кіреді: мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі (68,3%), ҚР Үкіметі (56,3%), БАҚ (53,7%). Респонденттердің 77,2% соңғы 12 айда қандай да бір мәселені шешу үшін мемлекеттік органдарға жүгінгенін хабарлады. Олардың 13,4% — ы мәселені бейресми жолмен шешу қажеттігіне тап болды.

Жамбыл, Атырау, Алматы, Маңғыстау, Қарағанды, Қызылорда облыстарында және Алматы қаласында ресми емес жолмен мәселелерді шешу қажеттігі туралы ел бойынша орташа көрсеткіштер жиірек кездеседі.

Келесі бес мекемеде респонденттердің хабарламалары бойынша азаматтардың мемлекеттік органдармен сыбайлас жемқорлық қарым-қатынасы 60% — ға дейін орын алады. Олар: мемлекеттік емханалар мен ауруханалар, полиция, жер қатынастары басқармалары, мемлекеттік балабақшалар, мемлекеттік ЖОО.
Сыбайлас жемқорлық тәжірибелерінің ахуалдық талдауы алушының қызметке қызығушылық дәрежесі респонденттің сыбайлас жемқорлыққа тартылу дәрежесіне әсер ететінін көрсетті. Сыбайлас жемқорлық тәжірибесі бар респонденттер мәселені әскери комиссариаттарда, мемлекеттік балабақшаларда, азаматтық хал актілерін тіркеу бөлімдерінде (АХАЖ), кеденде формальды емес жолмен шешуге барынша дайын екендігі туралы хабарлады. Мәселені ресми емес шешу туралы уағдаластықтар көбінесе мамандармен (34,2%) бөлім басшыларымен (17%) және жетекші мамандармен (15,9%) жасалған. Бұл ретте мемлекеттік органға байланысты айырмашылықтар бар.

70,7% жағдайда сыбайлас жемқорлық мәміле қаржылық есеп негізінде жасалады. Барлық төлемдердің жартысы 15000 теңгеден аспайды, төлемнің ең төменгі сомасы 500 теңгені, ең жоғарғы сомасы 500000 теңгені құрады. Мәміленің екінші түрі – гүлдер, кәмпиттер (14,3%).

Халықтың  сауалнамасы шеңберінде сыбайлас жемқорлық жағдайының туындауына негіз болған себептер туралы мәселе ашық болды, бұл респонденттің еркін түрдегі жауабын болжады. Барлығы 70-тен астам бірегей себептер алынды. Сыбайлас жемқорлық себептерінің -10-ы енді:

1. Маманнан емдеу/ қабылдау
2. Жұмысқа орналасу
3. Жер учаскесін алу/ ресімдеу
4. Баланы балабақшаға орналастыру / электрондық кезекке енгізу
5. Жол қозғалысы ережелерін бұзу
6. Әскерден кейінге қалдыру/ әскери билет алу
7. Айыппұлды жабу/ ресімдемеу
8. Медициналық анықтама алу
9. Ресімдеу/баланың дүниеге келуіне байланысты жәрдемақы алу
10. ЖОО-ға түсу/ білім беру грантын алу

Сондай-ақ, халыққа сауалнама жүргізу аясында респонденттер көрсеткен сыбайлас жемқорлық мәмілелері үшін 50-ден астам бірегей себептер алынды. Айта кету керек, сыбайлас жемқорлық тәжірибесі бар респонденттер тобында да, оны теріске шығармайтындар да ең көп таралған себеп-бәрін тез, сөзбе-сөз жасауға ниет білдіреді.
Ресми емес келісімге келу мәселесін шешуді созу мемлекеттік органдар қызметкерлерінің бейресми сыйақы алуға негізгі талпынысында ведомство қызметкері тарапынан мінез-құлықтың неғұрлым кең тараған түрі болып табылатынына қарағанда, көптеген азаматтар үшін мәселені шешу мүмкін емес.
Делдал арқылы жасалған бейресми мәмілелердің үлесіне жағдайлардың 49,2% келеді.  Делдал рөлінде көбінесе таныстары (42,5%) және ведомство/мекеме қызметкерлері (26,5%) болады. 13,8% жағдайда-бұл туыс болып келеді.

Кәсіпкерлердің әлеуметтік сауалнамасының қорытындысы көрсеткендей, респонденттердің 56,6% — ы соңғы жыл ішінде елді мекеніндегі сыбайлас жемқорлық жағдайларының саны азайды деп санайды. 17,1%, сыбайлас жемқорлық жағдайларының саны жоғарырақ, 26,3% өзгерістерді бағалауға қиналды деп санайды. Елдегі сыбайлас жемқорлықты жалпы қабылдау да қолайлы. Сұралғандардың 76,1% — ы кәсіпкер пара бермей, өз бизнесін тұрғылықты жерінде дамыта алатынымен келіседі және керісінше келіседі; 16,1% — бұл көзқараспен келіспейді және керісінше келіспейді.
Кәсіпкерлердің болжамы бойынша, қарапайым азаматтар тарапынан үлкен сенім артатын және Мемлекеттік қызмет көрсету кезінде сыбайлас жемқорлық деңгейінің төмендеуіне ең үлкен ықпал ететін субъектілердің бестігіне мыналар кіреді: сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі (72,4%), ҚР Үкіметі (62,8%), «Нұр Отан» партиясы (54,7%), БАҚ (54,4%), ІІМ (52,1%)
Зерттеу нәтижелері бойынша кәсіпкерлерге қатысты сыбайлас жемқорлық тақырыбына аймақтық ерекшеліктердің болуы айқын болады. Келесі топтарды ерекшелеуге болады:

1. Сыбайлас жемқорлық ұтымды аймақтар. Бұл кәсіпкерлер сыбайлас жемқорлық фактілерінің өсуіне жіті назар аударатын өңірлер және олар туралы мәлімдеуге, ашық айтуға дайын. Олар: Алматы қаласы мен Нұр-Сұлтан, Қызылорда, Атырау, Маңғыстау және Қарағанды облыстары.
2. 
   
3. Сыбайлас жемқорлық эмоционалдық аймақтар. Бұл мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқорлық туралы стереотипті түсінігінің жоғары деңгейі байқалатын өңірлер, бірақ бұл ретте сыбайлас жемқорлық практикасына тартылудың жоғары көрсеткіші емес. Бұл топқа Жамбыл, Ақмола, Ақтөбе және Қостанай облыстарын жатқызуға болады.
4. 
   
5. Сыбайлас жемқорлық бейтарап аймақтар. Бұл ел бойынша сыбайлас жемқорлыққа тартылудың орташа көрсеткіштері кезінде мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл кезінде сыбайлас жемқорлық деңгейінің өсуі туралы бірқалыпты стереотиптеу байқалатын өңірлер. Олар: Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Алматы, Түркістан, Павлодар облыстары және Шымкент қаласы.

Сауалнамаға қатысқан кәсіпкерлердің арасында «оптимистер» басым (елдегі сыбайлас жемқорлық ауқымы туралы әңгіме өте жоғары болды деп есептейтіндер) – 40% және «прагматиктер» (сыбайлас жемқорлықты өз мүддесінде пайдаланатындар) – 38,9%. Апатты көзқарасты жақтаушылар (сыбайлас жемқорлықсыз ештеңе шешуге болмайды) 13,6% құрайды.

Сауалнамаға қатысқан кәсіпкерлердің 97,4% — ы соңғы 12 айда түрлі жиілікпен сол немесе басқа мемлекеттік органға жүгінгенін хабарлады.  Сауалнама қорытындысы бойынша сауалнамаға қатысушылардың тек 9,2% — ы ғана мәселені ресми емес жолмен шешу қажеттілігімен бетпе-бет келді.
Алматы, Нұр-Сұлтан, Шымкент, Алматы, Маңғыстау, Қарағанды, Атырау, Қызылорда облыстарында бейресми жолмен мәселелерді шешу қажеттігі туралы ел бойынша орташа көрсеткіштер жиірек атап өтілді.

Кәсіпкерлер мемлекеттік кірістер департаментінде (салық), жер қатынастары басқармасында, аудан әкімдігі аппаратында, полицияда, өртке қарсы қызметте және кеденде мәселелердің бейресми шешілуімен жиі кездесетінін айтты.

Кәсіпкерлер үшін, халық үшін сияқты, сыбайлас жемқорлыққа тартылу әрдайым өтініштердің жиілігіне байланысты емес.  Сыбайлас жемқорлық тәжірибелерінің ахуалдық талдауы сыбайлас жемқорлыққа тартылғандыққа жүгінулер саны емес, алушының қызметке қызығушылық дәрежесі үлкен әсер ететіні туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, ведомстволар/мекемелер қызметкерлері мәселелерді бейресми шешудің бастамашылары болып табылады, олардың өздері – 32,3% қарсы 40,7%. Делдалдардың үлесіне жағдайдың 26,9% келеді. Кәсіпкерлердің айтуынша, мәселені формалды емес түрде шешу туралы уағдаластықтар мемлекеттік органдардың төменгі буын өкілдерімен – мамандармен/инспекторлармен (30,2%) және бас/жетекші мамандармен (27,6%) жасалған.

Көптеген жағдайларда сыбайлас жемқорлық мәміле қаржылық есеп айырысу негізінде жасалады (60,3%). Барлық төлемдердің жартысы 38000 теңгеден аспайды. Бұл ретте төлемнің ең төменгі сомасы 5000 теңгені, ал ең жоғарғы сомасы – 300000 теңгені құрады. Тарату бойынша екінші мәміле түрі-бұл қызметтер (20,7%).

Сыбайлас жемқорлық жағдайларының туындауына негіз болған себептер тізімі ашық болды,бұл респонденттің еркін түрдегі жауабын болжады.  Барлығы 50-ден астам бірегей себептер алынды, ең көп таралған:

1. Құжаттарды ресімдеу/жеделдету
2. Өрт қауіпсіздігін тексеру, рұқсат
3. Құрылыс үшін жерді ресімдеу
4. Жерді алу
5. Шекарадағы кедендік тексеру, тауарды әкелу
6. Тендер (мемлекеттік ұйымдармен жалған түрде өткізіледі)
7. Айыппұл мөлшерін төмендету
8. Айыппұлды жазып алу
9. Кеден декларацияларын ресімдеу кезіндегі бұзушылықтар
10. Өртке қарсы қондырғыларды, құрылғыларды орнату
11. Есептерді/жыл сайынғы есептерді тапсыру
12. Салықты өтеу
13. Шетелдік қызметкерлерді ресімдеу, шетелдік азаматтардың уақытша есебін ұзарту
14. Кезекті анықтаманы алу
15. Құқықтарын қорғау
16. Ұрыны табу, ұрлық жағдайларын тексеру.

Сондай — ақ, сұралған кәсіпкерлердің 57,4% — ы ресми емес төлем алу мақсатында ведомство қызметкерінің іс-әрекетінің ең көп таралған тәсілі-бейресми келісім жүргізу, мәселені шешуді созу, 26,5% — лауазымдық өкілеттікті асыра пайдалану, 16,2% — тікелей қорқытып алу.

Осылайша, мәселені ресми емес тәсілмен шешудің басты себебі-бәрін тез, қағазбастылыққа салынбай жасауға ниет білдіреді, және-бұл жағдайды кәсіпкерлер басынғандық деп санамайды  және олардың 69,5% — ы мәселені ресми емес шешуге келісті деп хабарлады. Делдал арқылы жасалған бейресми мәмілелердің үлесіне жағдайлардың 44,8% келеді.  Делдал рөлінде көбінесе таныс адамдар (36,5%) және ықпалды адамдар (21,2%), сондай-ақ «көмектес» (17,3%) болады.

2019 жылғы 1 қаңтар мен 31 мамыр аралығында «Ашық диалог» «шық үкімет порталына келіп түскен шағымдарды талдау қорытындылары 15540 өтініштің 568-і немесе 3,7% — ы өтініш берушілердің сыбайлас жемқорлықпен немесе Мемлекеттік органдардың сапасыз жұмысы, лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдалану және этикалық бұзушылықтар туралы ақпаратты қамтитынын көрсетті.

Өтініштердің 100%-ында қандай да бір мәселені шешу үшін бюджеттік ұйымдардың кез келгеніне немесе мемлекеттік органға (ХҚКО қоса алғанда) бұрын жіберілген өтініштер туралы ақпарат қамтылған.  Алайда, өтініш берушілер өтініш жасаған мәселенің жауабы немесе шешілмеуі жоғары тұрған органға немесе ведомствоның бірінші басшысына «ашық диалог»блог-платформасы арқылы қайта жүгінуге себеп болды.

Көбінесе өтініш берушілер ішкі істер, денсаулық сақтау, Әділет, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлерінің, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі Агенттік Төрағасының және ҚР ҚМ Мемлекеттік кірістер комитеті Төрағасының блогтарына шағымданды. Жергілікті атқарушы органдар деңгейінде шағымдар Ақмола, Түркістан, Қостанай, Алматы облыстары және Нұр-Сұлтан қалалары әкімдерінің блог-платформаларына жиі келіп түсті.

Сауалға жауап бермеумен байланысты шағымдар негізінен мемлекеттік кірістер комитеті, Әділет министрлігі, Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі, Білім министрлігі, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі, Ішкі істер министрлігі, Алматы облысының әкімі және Нұр-Сұлтан қаласының басшыларының блог-тұғырнамаларына келіп түсті. 90% жағдайда осы ведомстволардың қызметкерлері жауап берген жоқ.

19,8% шағымдарды өтініш иелері деп өтініш білдірген кезде мемлекеттік органдар тап және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес. Алматы, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда, Түркістан облыстарынан, Алматы, Нұр-Сұлтан, Шымкент қалаларынан мәселені ресми емес тәсілмен шешу қажеттілігі туралы орташадан жиірек хабарлады.

Өтініш берушілер сыбайлас жемқорлыққа қарсы қақтығыстың 60% — ға дейін полиция, мемлекеттік ауруханалар мен емханалар, Салық департаментінің қабырғасында, жеке сот орындаушыларына және мемлекет қатысатын АҚ ЖШС-ға жүгінген кезде болғанын хабарлады.

Сыбайлас жемқорлық тәжірибелерінің ахуалдық талдауы сыбайлас жемқорлыққа тартылғандыққа алушының қызметке қызығушылық дәрежесіне тәуелді екенін көрсетті. Сыбайлас жемқорлықпен бетпе – бет келгенін мәлімдеген өтініш берушілердің көзқарасы бойынша, мәселелерді бейресми шешудің бастамашылары азаматтарға қарағанда ведомстволардың/мекемелердің қызметкерлері жиі сөйлейді-62,1%, ал 6,8% қарсы. Делдалдардың үлесіне жағдайдың 31% келеді.
Бұл ретте азаматтардың өздері бастамашы болып отырған мемлекеттік органдар полиция белгілеген болатын. Өтініш берушілердің хабарламалары бойынша, мемлекеттік құрылымдардың басқа қызметкерлерінен сыбайлас жемқорлық мәмілелеріне мамандар/медициналық қызметкерлер (78,4%), басшылар (12,6%) және басшылардың орынбасарлары (8,8%) қатысады.

Көп жағдайда өтініш берушілер сыбайлас жемқорлықпен соқтығысқан жағдайда, мәміле мәні ақша қаражаты болған, бұл ретте мәміле 10000 теңге шегінде жасалғанын хабарлады. Төлемнің ең төменгі сомасы 500 теңгені, ал ең жоғарғы сомасы – 600000 теңгені құрады. Сондай-ақ полицейлерге екі шағым 4700 және 8000 АҚШ доллары көлемінде пара бопсалаумен байланысты болды.

Шағым берушілердің «Ашық диалог» порталына берген себептерінің тізбесі ашық болды және олардың мазмұнын зерделеуге қарай қалыптастырылды.  Мемлекеттік органдармен немесе мемлекеттік мекемелермен өзара іс-қимыл жасау кезінде, Мемлекеттік қызметтерді сапасыз көрсету немесе өтінішті қарау, сұрау салу мен өтінішке жауаптың болмауы жағдайында өтініш берушілердің сыбайлас жемқорлық жағдайға түсу жағдайларының 463 сипаттамасы алынды.

Өтініш берушілердің пікірінше, сыбайлас жемқорлыққа ықпал еткен және «Ашық диалог» блог-платформасына өтініш беруге себеп болған мемлекеттік қызметшілер тарапынан негізгі бұзушылықтар болды:

1. Әуре-сарсаңға салушылық
2. Салғырттық, формализм
3. Берілген тұжырымдармен жауап беру
4. Алаяқтық, ұрлық фактілеріне тергеу жүргізу кезіндегі әрекетсіздік
5. Лауазымдық өкілеттіктерді асыра пайдалану.
6. Заңды ресми қадағалау
7. Бұрын жіберілген сұрау бойынша жауап бермеу
8. Жасанды кедергілер жасау және ақша үшін қызмет алуға ұсыныс
9. Мамандардың біліксіздігі және өрескел қателіктері
10. Сот шешімін орындамау
11. Заңнамадағы сыбайлас жемқорлық тәуекелдері
12. Мемлекеттік порталдардың жұмысындағы техникалық қателер
13. Этикалық бұзылулар
14. Протекционизм
15. Сұраныстарды бірнеше рет қайта бағыттау.

«Ашық диалог» порталында шағымдарды талдау шеңберінде өтініш берушілердің қандай мемлекеттік органдардың немесе қоғамдық институттардың атына сенім білдіргені анықталды. Олар: сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі (26,6%),  Денсаулық сақтау министрлігі (6,6%), Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі (6,6%), ішкі істер министрлігі(6,6%), облыс әкімдігі (6,6%), Прокуратура (6,6%), БАҚ (6,6%).

Әдіснаманы әзірлеу кезінде әлемдік сыбайлас жемқорлықтың барометрі мен Transparency International сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексін зерттеу тәсілдері негізге алынды. Зерттеу жиынтық сипатқа ие және жеке және заңды тұлғалардан әлеуметтік сауалнамадан, сондай-ақ «Ашық диалог» Ашық үкімет порталына түскен шағымдарды талдаудан тұрады.

Мұндай формат сыбайлас жемқорлыққа неғұрлым бейім мемлекеттік және қоғамдық институттарды, сондай-ақ сыбайлас жемқорлықты жоғары қабылдауы бар лауазымдар мен өңірлерді айқындай отырып, сыбайлас жемқорлық тәжірибесі бар респонденттердің үлесін анықтауға мүмкіндік берді.

Зерттеу міндеттерін шешу үшін халықтың сауалнамасы, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық немесе мемлекеттік органдарда басқа да бұзушылықтар туралы айтылған «Ашық диалог» порталындағы шағымдарды талдау қолданылды. Зерттеу шеңберінде сауалнама әдісімен 7284 респондент – жеке тұлға және 1800 респондент – шағын және орта кәсіпкерлік өкілдері сұралды.